Obcy język polski

  • Porady językowe
  • Polszczyzna od ręki Pana Literki
  • Poradnia Językowa PWN
  • Camera obscura
  • Quiz językowy
  • O autorze
    • Książki
      • Ortografia polska. Kodyfikacja, reformy i zmiany pisowni (1830–2010) oraz jej recepcja
      • Co z tą polszczyzną?
      • (…) boby było lepiej
      • Obcy język polski
    • Opinie
    • Dyplom mistrza polskiej ortografii
  • Porady językowe
  • Polszczyzna od ręki Pana Literki
  • Poradnia Językowa PWN
  • Camera obscura
  • Quiz językowy
  • O autorze
    • Książki
      • Ortografia polska. Kodyfikacja, reformy i zmiany pisowni (1830–2010) oraz jej recepcja
      • Co z tą polszczyzną?
      • (…) boby było lepiej
      • Obcy język polski
    • Opinie
    • Dyplom mistrza polskiej ortografii

Obcy język polski

Cmentarz

» Porady językowe » Cmentarz

Dawniejsze słowniki podawały też oboczną formę „smętarz” mającą związek z wyrazami „smętek”, „smęcić się” (czyli inaczej „smutek”, „smucić się”). Był to jednak wytwór etymologii ludowej…

Rzeczownik cmentarz należy wywodzić z języka greckiego, w którym koimētḗrion oznaczał ‘miejsce pochówku zmarłych’ (dosłownie ‘miejsce snów’, od koimēō ‘układam do snu’ i terēō ‘ochraniam’). Określenie to przejęli od Greków Rzymianie, tworząc zlatynizowany odpowiednik cemeterium (coemeterium, cimeterium), a my wprowadziliśmy do polszczyzny rodzimą postać cmyntarz albo cmyntorz lub cmynterz, aż w końcu cmentarz.

Właściwie wszystkie polskie formy z nagłosowym cm- i głoską n trzeba by traktować jako niewłaściwe. Między literami c i m powinna się bowiem była utrzymać litera i lub litera y, nie należało też dodawać do nowego tworu głoski n.

Bardziej uzasadnione od samego początku wydawały się brzmienia cimetarz, cimiterz [wym. c-i-me-tarz, c-i-mi-terz] bądź cymetarz, cymytarz.

Zauważmy, że w wielu językach w nazwie oznaczającej miejsce pochówku zostało zachowane e lub i (porównajmy ang. cemetery, wł. cimitero, hiszp. cementerio, fr. cimetière [wym. s’imtjer] ).

Jak pisze prof. Andrzej Bańkowski (Etymologiczny słownik języka polskiego PWN, Warszawa 2000, t. I, s. 198), staropolszczyzna znała jednak postać z y – cymiterz powstałą z pomieszania dwóch wersji: cmiterz i cymterz.

Zdaniem Aleksandra Brücknera z kolei niewykluczone, że literkę n- dodano później do cmentarza pod wpływem starofrancuskiej formy cimentire, co wymawia się [simãtir]. Cmentarz byłby więc hybrydą fonetyczno-graficzną owego galicyzmu z rodzimym przyrostkiem -arz.

Ale to nie wszystko. Przed wiekami spora część naszych przodków była święcie przekonana, że omawiane słowo ma związek z wyrazami smętek, smęcić (czyli inaczej smutek, smucić się). Z czasem zaczęli więc nazywać „miejsce, gdzie ludzie się smęcą” smyntarzem, smyntorzem bądź smętarzem, smętorzem, a zatem wprowadzili nawet do pisowni – jak w formie smętek, smęcić – litery s i ę.

Mimo że było to nieuzasadnione zarówno etymologicznie, jak i ortograficznie, rzeczownik smętarz trafił do słowników jako oboczny do cmentarz.

Przekonujemy się o tym, zaglądając do Słownika języka polskiego (tzw. wileńskiego) z 1861 r. wydanego przez Maurycego Orgelbranda. Znajdujemy tam i cmentarz (t. I, s. 173), i smętarz (t. 2, s. 1519).

Tak samo całą rzecz interpretowali autorzy Słownika języka polskiego (tzw. warszawskiego) Adam Kryński, Jan Karłowicz i Władysław Niedźwiedzki (t. I z 1900 r., s. 343 i t. VI z 1915 r., s. 24) i autor Słownika poprawnej polszczyzny z 1938 r. Stanisław Szober (s. 42). Dopiero po latach zniknęło z wydawnictw poprawnościowych słowo smętarz (a także cmętarz, przez ę).

Nic więc dziwnego, że kiedy w 1992 r. wyszła w Polsce powieść (horror) amerykańskiego pisarza Stephena Kinga nosząca w oryginale tytuł Pet Sematary z błędem ortograficznym (gdyż po angielsku pisze się cemetery, a czyta [se-me-teri], tłumacz przypomniał sobie o dawnej formie smętarz i całość oddał sformułowaniem Smętarz dla zwierząt (późniejsze wydania nosiły jeszcze tytuły Smętarz dla zwierzaków i Cmętaż zwieżąt (tutaj jednak translator chyba się zagalopował…).

Amerykański tytuł powieści celowo zawierał niepoprawną pisownię sematary, gdyż książka opowiada (nakręcono także film) historię dzieci, które stworzyły sobie w lesie za domem miejsce pochówku swych ukochanych zwierząt zabijanych na drodze przez rozpędzone ciężarówki.

Dziewczynki i chłopcy własnoręcznie usypywali nagrobki, a na prowizorycznej bramie napisali Pet Sematary, gdyż nie za dobrze znali ortografię…

MACIEJ MALINOWSKI

Podobne

Share

Tagi: etymologiaortografia

Obserwuj:

  • Następny wpis Abstrakt
  • Poprzedni wpis Chryzantema (nie: chryzantena)

Najnowsze

  • Jak napiszesz?

  • Pokój, czyli spokój

  • Klocki Lego

Archiwum porad

  • ★2019 (7)
    • Luty (2)
    • Styczeń (5)
  • ☆2018 (52)
    • Grudzień (4)
    • Listopad (4)
    • Październik (5)
    • Wrzesień (5)
    • Sierpień (3)
    • Lipiec (5)
    • Czerwiec (4)
    • Maj (5)
    • Kwiecień (4)
    • Marzec (5)
    • Luty (3)
    • Styczeń (5)
  • ☆2017 (52)
    • Grudzień (4)
    • Listopad (5)
    • Październik (4)
    • Wrzesień (4)
    • Sierpień (5)
    • Lipiec (4)
    • Czerwiec (4)
    • Maj (5)
    • Kwiecień (4)
    • Marzec (4)
    • Luty (5)
    • Styczeń (4)
  • ☆2016 (52)
    • Grudzień (4)
    • Listopad (5)
    • Październik (4)
    • Wrzesień (4)
    • Sierpień (5)
    • Lipiec (4)
    • Czerwiec (5)
    • Maj (4)
    • Kwiecień (4)
    • Marzec (5)
    • Luty (4)
    • Styczeń (4)
  • ☆2015 (52)
    • Grudzień (4)
    • Listopad (5)
    • Październik (4)
    • Wrzesień (5)
    • Sierpień (4)
    • Lipiec (5)
    • Czerwiec (4)
    • Maj (5)
    • Kwiecień (4)
    • Marzec (4)
    • Luty (4)
    • Styczeń (4)
  • ☆2014 (54)
    • Grudzień (5)
    • Listopad (4)
    • Październik (5)
    • Wrzesień (4)
    • Sierpień (4)
    • Lipiec (5)
    • Czerwiec (5)
    • Maj (4)
    • Kwiecień (5)
    • Marzec (4)
    • Luty (4)
    • Styczeń (5)
  • ☆2013 (52)
    • Grudzień (4)
    • Listopad (4)
    • Październik (5)
    • Wrzesień (4)
    • Sierpień (4)
    • Lipiec (5)
    • Czerwiec (3)
    • Maj (5)
    • Kwiecień (4)
    • Marzec (4)
    • Luty (4)
    • Styczeń (6)
  • ☆2012 (55)
    • Grudzień (4)
    • Listopad (4)
    • Październik (5)
    • Wrzesień (4)
    • Sierpień (5)
    • Lipiec (6)
    • Czerwiec (5)
    • Maj (5)
    • Kwiecień (4)
    • Marzec (4)
    • Luty (5)
    • Styczeń (4)
  • ☆2011 (46)
    • Grudzień (1)
    • Listopad (5)
    • Październik (4)
    • Wrzesień (4)
    • Sierpień (5)
    • Lipiec (2)
    • Czerwiec (4)
    • Maj (4)
    • Kwiecień (4)
    • Marzec (6)
    • Luty (3)
    • Styczeń (4)
  • ☆2010 (51)
    • Grudzień (5)
    • Listopad (4)
    • Październik (4)
    • Wrzesień (5)
    • Sierpień (4)
    • Lipiec (4)
    • Czerwiec (5)
    • Maj (4)
    • Kwiecień (4)
    • Marzec (5)
    • Luty (4)
    • Styczeń (3)
  • ☆2009 (53)
    • Grudzień (5)
    • Listopad (4)
    • Październik (4)
    • Wrzesień (5)
    • Sierpień (4)
    • Lipiec (5)
    • Czerwiec (4)
    • Maj (4)
    • Kwiecień (6)
    • Marzec (4)
    • Luty (4)
    • Styczeń (4)
  • ☆2008 (52)
    • Grudzień (5)
    • Listopad (4)
    • Październik (5)
    • Wrzesień (4)
    • Sierpień (4)
    • Lipiec (5)
    • Czerwiec (4)
    • Maj (4)
    • Kwiecień (4)
    • Marzec (4)
    • Luty (4)
    • Styczeń (5)
  • ☆2007 (52)
    • Grudzień (4)
    • Listopad (4)
    • Październik (5)
    • Wrzesień (4)
    • Sierpień (5)
    • Lipiec (4)
    • Czerwiec (4)
    • Maj (5)
    • Kwiecień (4)
    • Marzec (4)
    • Luty (4)
    • Styczeń (5)
  • ☆2006 (52)
    • Grudzień (4)
    • Listopad (5)
    • Październik (4)
    • Wrzesień (4)
    • Sierpień (6)
    • Lipiec (3)
    • Czerwiec (4)
    • Maj (5)
    • Kwiecień (4)
    • Marzec (5)
    • Luty (4)
    • Styczeń (4)
  • ☆2005 (51)
    • Grudzień (3)
    • Listopad (5)
    • Październik (4)
    • Wrzesień (4)
    • Sierpień (5)
    • Lipiec (4)
    • Czerwiec (5)
    • Maj (4)
    • Kwiecień (4)
    • Marzec (5)
    • Luty (4)
    • Styczeń (4)
  • ☆2004 (46)
    • Grudzień (5)
    • Listopad (4)
    • Październik (4)
    • Wrzesień (5)
    • Sierpień (4)
    • Lipiec (4)
    • Czerwiec (4)
    • Maj (4)
    • Kwiecień (4)
    • Marzec (5)
    • Luty (2)
    • Styczeń (1)
  • ☆2003 (53)
    • Grudzień (6)
    • Listopad (3)
    • Październik (5)
    • Wrzesień (4)
    • Sierpień (4)
    • Lipiec (5)
    • Czerwiec (4)
    • Maj (4)
    • Kwiecień (5)
    • Marzec (4)
    • Luty (4)
    • Styczeń (5)
  • ☆2002 (44)
    • Grudzień (4)
    • Listopad (4)
    • Październik (5)
    • Wrzesień (4)
    • Sierpień (4)
    • Lipiec (6)
    • Czerwiec (4)
    • Maj (5)
    • Kwiecień (4)
    • Marzec (3)
    • Luty (1)

Więcej

Polecane

  • Dziennik to czasopismo czy nie?!

  • Widownia

  • Brustasza, poszetka

Komentarze i tematy

  • Ostatnie komentarze
  • Tagi
  • Soban mówi:
    I wszystko w tym temacie 😉
  • jan35 mówi:
    Warto dodać, że po serbsku "baviti se" oznacza właśnie "zajmować się...
  • Stratos Vasdekis mówi:
    Warto tu wspomnieć, że słowo „zabawa” pierwotnie (od XIV w.) znaczyło...
  • mówi:
    Janusz i Grażyna to już dziadkowie. Partnerką Seby jest Karyna, a...
  • Komentatorka mówi:
    Powiedzenie składa się z kilku wyrazów, więc na pewno nie powiedzenie.
  • dyktando etymologia fleksja frazeologia interpunkcja kalka językowa neosemantyzm ortografia regionalizm składnia stylistyka słownictwo słowotwórstwo Wielkanoc wymowa znaczenie słów znaczenie zwrotów i wyrażeń zobacz Święta
Strona używa ciasteczek (cookies). Korzystając z niej, wyrażasz zgodę na używanie cookie zgodnie z aktualnymi ustawieniami przeglądarki.
Polityka prywatności
  • Polityka prywatności
  • Skorowidz alfabetyczny
  • Źródła obrazów

Copyright © Maciej Malinowski 2002 - 2018