Wicepremier Jerzy Hausner ma kłopot z ortografią. Ciekawe, czy wiedział, że w tekście wyjaśnienia przesłanego do gazet zrobił błąd…
Jest niedobrze, jeśli w oświadczeniach składanych na piśmie przez wysokich rangą urzędników państwowych pojawiają się jakieś usterki językowe! Pamiętają Państwo skrytykowaną swego czasu przeze mnie broszurę „»Tak« dla Polski”, sygnowaną przez prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego, w której znalazły się uchybienia gramatyczne, interpunkcyjne? Teraz nagana należy się Jerzemu Hausnerowi.
Kiedy niedawno mass media podały, że w latach 1977−1987 szefowie PZPR na różnych szczeblach blokowali awanse profesorskie wielu osób, wywołany do tablicy wicepremier − bo pod koniec lat 80. ub. wieku był sekretarzem KK PZPR w Krakowie, któremu podlegał Wydział Nauki i Oświaty − przesłał wyjaśnienie: Osobiście przekonywałem przedstawicieli komitetów uczelnianych do nie używania tego instrumentu do wstrzymywania awansów. Publikując komunikat, gazety zachowały się różnie: jedne zostawiły formę nie używanie (z dopiskiem: cytujemy dosłownie), inne niepostrzeżenie dla nikogo niewtajemniczonego szybko ją poprawiły.
Wypominam profesorowi ortograficzną wpadkę, ale wiem jednocześnie, że z pisownią partykuły przeczącej nie z rzeczownikami nie radzi sobie spora część Polaków. Ileż to bowiem razy na tablicach ogłoszeniowych bądź w zawiadomieniach przesyłanych przez różne instytucje natrafiam na informacje w rodzaju: Prosimy o nie palenie tytoniu; W razie nie zapłacenia zaległej kwoty…; Nie wywiązanie się ze zobowiązań pociągnie za sobą natychmiastowe rozwiązanie umowy. Tymczasem formy niepalenie, niezapłacenie, niewywiązanie muszą być zapisane jako jeden wyraz, ponieważ są to rzeczowniki odsłowne (inaczej odczasownikowe), a w myśl odnośnej reguły (obowiązującej blisko pół wieku) partykułę przeczącą nie z rzeczownikami pisze się łącznie.
Zastanawiam się, jak to jest: nie robi się zazwyczaj błędu w wyrazach nieprawda, nieład, nieprzyjaciel, nieszczęście, niecierpliwość, nietakt itp., ale kiedy w grę wchodzą rzeczowniki zaprzeczone oznaczające czynność, natychmiast pojawiają się uchybienia w rodzaju nie palenie, nie zamykanie, nie wchodzenie. Dlaczego? Otóż owe rzeczowniki utworzone zostały bezpośrednio od czasowników nie palić, nie zamykać, nie wchodzić, wciąż nawiązują do nich i formą, i znaczeniem, a że pamięta się o tym, iż nie z czasownikami pisze się rozdzielnie, rozciąga się tę regułę na rzeczowniki. Kto wie, może gdyby dawno temu zezwolono na pisownię łączną przeczenia nie z czasownikami – taki zwyczaj przyjęli Czesi, którzy piszą neviděl (= nie widział), nedal (= nie dał) – dziś mielibyśmy mniej rozterek ortograficznych. Pisałoby się i niepalenie, i niepalić; i niewchodzenie, i niewchodzić; i niezamykanie, i niezamykać.
Nie zdecydowano się na to, choć eksperymentowano z czasownikiem mieć. Otóż do czasu wielkiej reformy ortografii w 1936 r. zaprzeczona forma 3.osoby nie ma występowała w dwóch znaczeniach i w dwóch pisowniach. Nie ma, czyli ‘nie posiada’ (non habet), należało pisać osobno, niema, czyli ‘nie jest’ (non est), wymagało zapisu łącznego. Przestrzegano więc następującego rozróżnienia: Rodzina nie ma majątku, ale: Szkoda, że niema z nami Ewy. Na szczęście zrezygnowano z tego niewątpliwie niepotrzebnego utrudnienia (także z rozróżniania płacić zgóry i jechać z góry).
Trzeba jednak wspomnieć i o tym, że są przypadki, gdy nie z czasownikami pisze się łącznie, np. niepokoić, niedomagać, niedosłyszeć(w znaczeniu ‘słabo słyszeć’), niedowidzieć (tzn. ‘słabo widzieć’), nienawidzić. Dodajmy na koniec i to, że możliwa jest jednak pisownia rozdzielna nie z rzeczownikami. Dzieje się tak wówczas, gdy chodzi o wyraźne lub domyślne przeciwstawienie, np. Można go określić nie przyjacielem, ale wrogiem; To nie pracownik był winien, lecz sytuacja w zakładzie, i gdy rzeczownik pełni funkcję orzecznika w zdaniu, np. Nie brak (inaczej: nie jest brak) różnych propozycji; Nie strach (inaczej: nie jest strach) tam pojechać w dzień; Nie wstyd (inaczej: nie jest wstyd) przyznać się do winy.
MACIEJ MALINOWSKI