To wyraz cytat, który musi być wymawiany z akcentem na ostatniej sylabie i zapisywany z kreseczką „na Suwałki” nad „e”
W polszczyźnie funkcjonuje wiele galicyzmów (tzn. zapożyczeń z języka francuskiego) będących wyrazami cytatami. Ich znakiem rozpoznawczym jest to, że zachowują oryginalną pisownię i brzmienie, np. à propos, vis-à-vis, tourneé, tête-à-tête, à rebours, fin de siècle.
Teoretycznie można by je spolszczyć, ale nie robi się tego z dwóch powodów: po pierwsze, nierzadko formy spolonizowane odbiegałyby dość znacznie od postaci graficznej pierwowzorów (porównajmy zapis tête-à-tête i tet a tet czy déjà vu albo déjà vue i deża wi), a po drugie, niewykluczone, że na dobre upowszechniłoby się ich… błędne akcentowanie na drugiej sylabie od końca.
Tymczasem, jak wiadomo, owe wyrazy i wyrażenia mają w języku francuskim przycisk na ostatniej sylabie (fachowo mówi się, że jest to akcent oksytoniczny).
Zwracam na to uwagę nieprzypadkowo.
Z oczywistych powodów w ostatnim czasie w mediach dominowało słowo exposé. To klasyczny wyraz cytat pochodzący z francuszczyzny o definicji ‘wypowiedź programowa premiera, wygłaszany przez niego w parlamencie po powołaniu na stanowisko’, o czym świadczy zapis z literką x na początku i literką e z kreseczką „na Suwałki” na końcu .
Owo é w formie exposé (to tzw. akcent aigu, czyli ‘akcent ostry’, inaczej akcent akutowy; fr. accent aigu; ang. accent acute, w przeciwieństwie do akcentu grave, czyli è jak w wyrazie la mère; e jest wtedy krótkie) ma zasadnicze znaczenie – otóż całe słowo trzeba wymawiać tak: [ekspoze], to znaczy z przyciskiem na wygłosową sylabę -sé (żeby to e było nieco przedłużone).
Okazuje się, że nie wszyscy o tym wiedzą. W jednym z programów Bogdana Rymanowskiego w TVN-ie „Kawa na ławę” poseł PiS powiedział właśnie to [ekspoze] premiera Tuska, a owo fonetyczne uchybienie przytrafiło się młodym prezenterom radiowym i telewizyjnym.
Niczym też (chyba tylko lenistwem) nie da się usprawiedliwić występowania formy exposé jako expose w scrollach, czyli w informacjach pojawiających się ekranie telewizyjnym u dołu ekranu. Czyż tak trudno, panowie realizatorzy, graficy, zajrzeć do arsenału znaków specjalnych i odszukać é? Nie wiedzą panowie, że ów niewinnie wyglądający znaczek odgrywa pierwszorzędną rolę, wskazuje bowiem na sposób wymowy samogłoski?
Francuskich (i nie tylko) wyrazów cytatów używa się powszechnie w dyplomacji, w polityce, chętnie sięgają po nie dziennikarze, a zatem – jeśli się nawet nie zna języka Victora Hugo – należy uczynić wszystko, by zapamiętać ich oryginalną pisownię (właśnie z tymi wszystkim akcentami, apostrofami), znaczenie i poprawną wymowę.
Jest to potrzebne chociażby po to, żeby później nie mówić [ekspoze], [fa pa], [wi za wis] czy [a propos]. Jeden z takich lapsusów przytrafił się jakiś czas temu Andrzejowi Lepperowi, kiedy podczas konferencji prasowej chciał zabłysnąć znajomością wyrażenia faux pas(‘nietakt, gafa’) i powiedział [fa pa] zamiast [fo pa]. Z kolei [wi za wis] usłyszałem pewnego razu z ust człowieka naprawdę wykształconego. I mnie zamurowało.
MACIEJ MALINOWSKI
Galicyzmy, które trzeba umieć poprawnie wymawiać i zapisywać:
- à propos [a propo] ‘co do, w związku z, w odniesieniu do’;
- à rebours [a rebur] ‘na opak, na odwrót’;
- au pair [wym. o per]; człon zwrotu travailler au pair ‘pracować za utrzymanie i kieszonkowe’;
- au revoir [o rewuar] ‘do widzenia’’;
- attaché [wym. atasze] ‘ urzędnik dyplomatyczny, specjalista w jakiejś dziedzinie’;
- aide-mémoire [wym. ed memuar]; inaczej memorandum ‘pismo dyplomatyczne bez adresu, podpisu i pieczęci w jakiejś ważnej sprawie’;
- carte blanche [wym. kart blasz] ‘nieogranoczne pełnomocnictwo otrzymane od kogoś lub dane komuś; wolna ręka’;
- chapeau(x) bas! [szapo ba] ‘kapelusz, kapelusze z głowy; zwrot wypowiadany na znak szacunku dla kogoś albo czegoś’
- chargé d’affaires [szarże dafer] ‘przedstawiciel dyplomatyczny jakiegoś państwa w obcym kraju, akredytowany przy ministrze spraw zagranicznych’;
- déja vu(e) [de ża wi] ‘złudzenie, że coś, co się widzi, widziało się już wcześniej’
- enfant terrible [afa teribl] ‘osoba nietaktowna, niedyskretna, stwarzając kłopoty dlam otoczenia’’
- femme fatale [fam fatal] ‘kobieta tajemnicza, piękna i wyrachowana, przynosząca zgubę zakochanym w niej mężczyznom’;
- faux pas [fo pa] ‘nietakt, gafa’;
- porte parole [port parol] ‘1. ‘osoba przemawiająca w imieniu innych; 2. ‘narrator lub postać, która wyraża punkt widzenia autora’;
- tête-à-tête [tet a tet] ‘sam na sam, zwłaszcza z osobą przeciwnej płci’;
- vis-à-vis [wi za wi] ‘naprzeciwko’ (dosłownie ‘twarzą w twarz’).