Niektórzy myślą, że skoro mówi się „na bosaka” czy „na golasa”, poprawnie jest „na czworaka” . A to nieprawda…
– Który zwrot jest poprawny: „chodzić na czworakach” czy „chodzić na czworaka”?. Według mnie powinno się mówić i pisać „na czworakach”, ale nieraz w gazetach, a nawet książkach widuję wyrażenie „na czworaka”. Na portalu Sport.pl przeczytałem jakiś czas temu (była to rozmowa z byłym tenisistą Lechem Sidorem): „[12-letnia Ania Hertel] też daje z siebie 100 procent i wielokrotnie schodzi [z kortu] na czworaka – pisze internautka.
Tak, poprawnie jest na czworakach. W słownikach sprzed lat i tych współcześnie wydanych widnieje ta właśnie forma miejscownika. Jako więc uchybienie redakcyjne (błąd literowy, pominięcie dwuznaku –ch) trzeba raczej potraktować użycie zwrotu chodzić na czworaka w haśle raczkować zamieszczonym wUniwersalnym słowniku języka polskiego PWN (Warszawa 2003, t. III, s. 870) pod redakcją Stanisława Dubisza, tym bardziej że w tomie I tegoż słownika (s. 535) odnotowano bez żadnej obiekcji wyrażeniena czworakach (pot. ‘opierając się jednocześnie na dłoniach i kolanach’; chodzić na czworakach).
Należy mieć na uwadze to, że omawiany zwrot należy do użytkowej warstwy polszczyzny, a zatem nie powinien trafiać do tekstów pisanych (a jednak trafia, o czym w dalszej części).
Dawna polszczyzna znała słowo czworaki, które miało kilka definicji. Oznaczało np. ‘chałupę wiejską z czterema pomieszczeniami dla rodzin służących na folwarku’. O takich czworakach pisał Stefan Żeromski w „Ludziach bezdomnych”: „Nędzne, rozpadające się czworaki w Cisach, gdzie w jednej izbie z reguły mieszkały dwie rodziny z licznymi dziećmi, wybudowano na podmokłym gruncie, przez co coraz więcej osób chorowało na malarię”.
Ale czworakami nazywano przenośnie także ‘położenie ciała człowieka chodzącego na nogach i rękach’. Słowo to zostało odnotowane w Słowniku ortoepicznym. Jak mówić i pisać po polskuStanisława Szobera (Wydawnictwo M. Arcta, Warszawa 1937, s. 51), później jednak nie trafiło już jako samodzielne hasło do nowszych wydań słowników, utrzymało się jedynie we frazeologizmie chodzić na czworakach.
100-150 lat temu nasi przodkowie wyraz czworaki normalnie odmieniali, mówili np. ktoś opadł na czworaki; podniósł się z czworaków i oczywiście chodził na czworakach. Czasami zdarzało im się powiedzieć chodzić na czworaku, tzn. używali formy miejscownika l. poj. (ten) czworak.
Chodzić (jak?) na czworaka jest z pewnością nieuzasadnioną, zniekształconą wersją oryginału (w niestarannej wymowie wygłosowe -ch często znika, np. 15 złoty zamiast 15 złotych), która pojawiła się w obiegu (głównie na Mazowszu) przez fałszywą analogię do wyrażeń przysłówkowych na bosaka(czyli ‘boso’), na golasa (‘nago’), na głodniaka (‘będąc głodnym’), na letniaka (’byc lekko ubranym’), napewniaka (’być czegoś pewnym, np. zdania egzaminu) itp.
O tym, że poprawnie jest wyłącznie chodzić na czworakach, świadczy inne powiedzenie. Otóż w dawnych stuleciach mówiono czasem ironicznie chodzić (na czym?) na bałyku lub bałuku, czyli przewracać się, podpierać się rękami po nadużyciu alkoholu’ (a nie: chodzić na bałyka, na bałuka). Wacław Potocki pisał w XVII w.: „pili szkaradnie; drugi że ledwo przylazł z zamku na bałuku”.
Na czworakach przemieszczają się czasem niemowlaki, kiedy nie potrafią jeszcze stać o własnych siłach, stąd synonimiczne powiedzenie raczkować lub (kim, czym) raczkiem łazić, które wzięło się z tego, że nieraz maluszki poruszają się nie do przodu, tylko do tyłu (rak chodzi właśnie do tyłu).
Omawiany frazeologizm (choć potoczny, gwarowy) nieraz był wykorzystywany w tekstach przez pisarzy. Tadeusz Różewicz napisał w 1972 r. dramat „Na czworakach”, będący polemiką z mitem posłanniczej roli sztuki (pisarz Laurenty w tytułowej pozycji na czworakach bawi się kolejką elektryczną), a Piotr Heszen jest autorem powieści historycznej z 2006 r. „Chodząc po Krakowie na czworakach”, w której szuka analogii między rokiem 1489 a rokiem 1989 oraz wydarzeniami z tamtego czasu i okresu pięćset lat później.
MACIEJ MALINOWSKI
PS Zdarza mi się nieraz usłyszeć, że ktoś siadł na czworaka.To błąd; jeśli już, to siadł na (kogo, co) na czworaki…