Superlatywów; tantiem

Mówimy i piszemy superlatywów, gdyż jest (ten) superlatyw, oraz tantiem, ponieważ istnieje słowo (ta) tantiema

– Jak to jest z wyrazami „superlatywy” i „tantiemy” w dopełniaczu? Ostatnio reporterka TVN24 Agata Adamek powiedziała „superlatyw”, a w „Gazecie Wyborczej” w tekście „Jak lider Bayer Full sprzedawał film o papieżu” autorzy Arkadiusz Adamkowski i Konrad Wojciechowski napisali: „Żaden z twórców dokumentu o papieżu nie zobaczył ani grosza z tantiemów”. Według mnie poprawnie jest „superlatywów” oraz „tantiem” (e-mail nadesłany przez internautkę).

Ów błąd – superlatyw zamiast superlatywów i tantiemów zamiast tantiem (także kulisów zamiast kulis i łam zamiast łamów gazet) – słyszy się (i niestety także widuje w tekstach) dość często. Zdarza się tak niepoprawnie powiedzieć czy napisać nawet osobom, które na co dzień dbają o poprawne wysławianie się.

Z czego biorą się tego typu uchybienia? Spróbujmy się temu bliżej przyjrzeć.

Zauważmy, że rzeczownik superlatywy (‘słowa najwyższego uznania’) ma w mianowniku l.mn. zakończenie –tywy, takie samo, jak wyrazy alternatywy, dyrektywy, komitywy, lewatywy, prezerwatywy itp.

Ponieważ w II przypadku mówi się i pisze (tych) alternatyw, (tych) dyrektyw, (tych) komityw, (tych) lewatyw, (tych) prezerwatyw, niektórzy opacznie sądzą, że tak samo powinno się odmieniać słowo superlatywy, a więc że poprawnie jest (tych) superlatyw.

Ale takie mniemanie prowadzi na manowce. Dlaczego?

Trzeba wiedzieć, że przywołanym wyżej rzeczownikom alternatywy, dyrektywy, komitywy, lewatywy, prezerwatywy odpowiadają w l.poj. żeńskie postacie alternatywa, dyrektywa, komitywa, lewatywa, prezerwatywa.

To właśnie sprawia, że przyjmują one w dopełniaczu l.mn. formy alternatyw, dyrektyw, komityw, lewatyw, prezerwatyw (z tzw. końcówką zerową ø).

W wypadku słowa superlatywy dzieje się inaczej. Pozostaje on w związku z łacińskim rzeczownikiem rodzaju męskiego (ten) superlativus (‘stopień najwyższy przymiotnika lub przysłówka; łac. gradus superlativus), który na gruncie polskim otrzymał postać graficzną (ten) superlatyw.

Z tego względu superlatywy – jako wyraz z grupy plurale tantum – musi mieć w dopełniaczu końcówkę –ów (superlatyw-ów).

Tylko tyle i aż tyle należy zapamiętać, żeby nauczyć się raz na zawsze poprawnej odmiany przez przypadki omawianego słowa, czyli nie popełniać więcej błędu.

Z tantiemami jest inaczej. Nazywa się tak ‘określony w procentach udział autora w dochodzie z wystawienia jego sztuki, wydania książki, realizacji filmu czy wykorzystania utworu muzycznego’.

Inaczej mówiąc, tantiemy to ‘wynagrodzenie, honorarium autorskie, umowna opłata, która należy się twórcy z tytułu jego autorskich praw majątkowych’.

Ów wyraz zapożyczyliśmy dawno temu z języka francuskiego (tantième; od tant ‘tak wiele, tyle’), w postaci z jotą (tantjema) odnotował go już w połowie XIX w. Słownik języka polskiego, tzw. wileński, wydany staraniem Maurycego Orgelbranda (Wilno 1861, część II, s. 1692).

Na gruncie polskim co nieco go sobie zmodyfikowaliśmy pod względem gramatycznym.

Chodzi o to, że we francuszczyźnie jest to rzeczownik rodzaju męskiego (le tantième, l.mn. les tantièmes), myśmy się jednak nie oparli przy adaptacji na wymowie [tãtjem] i nie zdecydowali na formę (ten) tantiem, tylko wzięli pod uwagę końcowe -e i nowemu wyrazowi nadali rodzajowość żeńską (ta) tantiema.

Stało się tak może też dlatego, że inny męski galicyzm, le dividende, również otrzymał na gruncie polskim żeńską postać (ta) dywidenda (tantiema i dywidenda to wyrazy bliskoznaczne), a ta w II przypadku l.mn. ma postać (tych) dywidend.

Skoro zatem w mianowniku l.poj. jest tantiema, w dopełniaczu l.mn. musi się pojawić forma (tych) tantiem (a nie: tantiemów).

MACIEJ  MALINOWSKI