Najlepiej w ogóle wystrzegać się tych przymiotników i mówić oraz pisać „wyjątkowy”, „jedyny w swoim rodzaju”, „rzadki”, niepowtarzalny”…
Jeśli mamy na myśli coś niepowtarzalnego, jedynego w swoim rodzaju, rzadkiego, to czy możemy się posłużyć przymiotnikiem unikalny i powiedzieć, że to unikalna kolekcja starych gramofonów, unikalne dzieło sztuki, unikalny zabytek itp.? Wielu entuzjastom poprawnej polszczyzny słowo to się wyjątkowo nie podoba. Twierdzą oni, że po pierwsze jest to rusycyzm (unikalnyj), a po drugie znaczy zupełnie co innego − unikalny, czyli… ‘taki, którego można uniknąć, dający się uniknąć’. W polszczyźnie bowiem przyrostkiem -alny tworzy się przymiotniki nazywające skłonność do czegoś, możliwość zaistnienia, np. jadalny to ‘dający się jeść, nadający się do jedzenia’; karalny to ‘zasługujący na karę; wykonalny to ‘taki, który może być wykonany’; dostrzegalny to ‘dający się dostrzec, zobaczyć’ itp.
Jak zatem określić rzecz niepowtarzalną, jedyną w swoim rodzaju, wyjątkową? Z pewnością nosi ona wtedy znamiona unikatu, czyli ‘rzadkiego, cennego okazu’, a więc jest unikatowa. Ów przymiotnik wydaje się odpowiedniejszy. Nic więc dziwnego, że jeszczeSłownik poprawnej polszczyzny PWN (z 1973 r.) podawał, iż należy mówić i pisać wyłącznie unikatowy rękopis zabytku, unikatowy egzemplarz słownika, unikatowa moneta, unikatowy medal, a nie: unikalny… Mimo to częściej słyszało się i widywało (np. w gazetach) określenia unikalne dzieło sztuki, unikalne zdjęcie, unikalna technologia, unikalne zjawisko itp. Zwyczaj językowy ludzi zrobił swoje − w słownikach zarejestrowano w końcu takie użycie omawianego słowa, choć z zastrzeżeniem, że lepiej posługiwać się formami unikatowy, wyjątkowy, niepowtarzalny. Unikalny znaczy więc dziś także ‘bardzo rzadko spotykany, cenny, jedyny w swoim rodzaju’.
A zatem coś może być albo unikatowe, albo unikalne (np. fotografia, książka, stary patefon itp.). W jednym tylko wypadku nie da się zamiennie wprowadzić do tekstu tych słów. Otóż jeśli jakieś wyroby produkowane są w małej ilości i mają sporą wartość artystyczną, to mówi się, że są unikatowe (np. kolekcja unikatowej odzieży), ale nie: unikalne. Unikatowy znaczy tu bowiem ‘nieprzemysłowy’.
MACIEJ MALINOWSKI