W tym odcinku chcę Wam opowiedzieć o wychodzących już nieco z użycia rzeczownikach rodzaju nijakiego zakończonych na -ę (a w l. mn. na -ęta), nazywających młode zwierzęta. Chodzi mi o takie wyrazy jak szczenię, kocię, prosię, cielę, kurczę itp., a w l. mn. szczenięta, kocięta, prosięta, cielęta, kurczęta itp.
Postanowiłem się zająć ową kwestią jeszcze dlatego, że otrzymałem niedawno e-mail od młodej internautki, którą zastanowiło (a może nawet zdziwiło?), że ktoś użył słowa szczenięta. Według niej powinien był powiedzieć szczeniaki…
Nie, szczenięta to określenie jak najbardziej poprawne, funkcjonujące w języku polskim od wieków, szczeniaki natomiast są słowem o wiele młodszym, dopiero przebijającym się do starannej polszczyzny (na razie uznaje się je za potoczne).
Musicie wiedzieć, że nasi przodkowie tworzyli więcej form o zakończeniu -ę, kiedy mieli na myśli młode zwierzęta. Mówili i pisali: bocianię, bydlę, jagnię, kaczę, kocię, koźlę, lwię, łosię, małpię, pisklę, sarnię, tygrysię, wilczę, wróblę, źrebię, żubrzę itp. Teoretycznie mogłoby być i… psię oraz psięta, jednak formy te się nie upowszechniły (był piesek i były pieski).
Rzecz jasna, dzisiaj wiele spośród wymienionych słów brzmi bardzo archaicznie, prawie nikt się już nimi nie posługuje, nie notują ich też słowniki. Bronią się jedynie nieliczne, np. kurczęta, szczenięta, kocięta, ale i te wypierane są przez formy o zakończeniu -ak (w l. mn. -aki): kurczak, szczeniak, kociak (kurczaki, szczeniaki, kociaki).
Dzieje się tak dlatego, że rzeczowniki nazywające istoty młode na -ę (-ęta) mają dość trudną odmianę przez przypadki i w l. mn. łączą się z liczebnikami zbiorowymi. Pokażmy to na przykładzie wyrazu szczenię i wyrażenia dwoje szczeniąt:
M. szczenię, D. szczenięcia, C. szczenięciu, B. szczenię, N. ze szczenięciem, Ms. o szczenięciu;
M. dwoje szczeniąt, D. dwojga szczeniąt, C. dwojgu szczeniętom, B. dwoje szczeniąt, N. z dwojgiem szczeniąt (choć: ze szczeniętami), Ms. o dwojgu szczeniętach.
Jak widać, w l. poj. w przypadkach innych niż mianownik w formie szczenię pojawia się cząstka -ęć (-ęcia, -ęciu, -ęciem), a w l. mn. raz jest -ąt, a raz -ęt.
Z wyrazami o zakończeniu -ak (-aki) takich kłopotów nie ma. Mówi się i pisze szczeniak, szczeniaka, szczeniakowi, ze szczeniakiem, o szczeniaku oraz dwa szczeniaki, dwóch szczeniaków, dwóm szczeniakom, z dwoma szczeniakami, o dwóch szczeniakach, a więc ze słowem szczeniaki używa się zwykłych liczebników głównych.
Mimo to namawiam Was do tego, byście sięgali raczej po rzeczowniki o zakończeniu -ę (-ęta), nauczyli się ich poprawnej odmiany przez przypadki oraz nietypowej łączliwości z innymi wyrazami (liczebnikami, zaimkami). Świadczyć to będzie o Waszej większej wiedzy i świadomości językowej.
Pan Literka