Wszyscy wiemy, że bałwan to ‘figura ze śniegu’ i że czasem mówi się tak obraźliwie o ‘człowieku ograniczonym’ (np. Ale z tego Tomka bałwan!). To jednak nie koniec definicji tego rzeczownika.
Wyraz bałwan ma jeszcze inny sens: 3. ‘spieniona fala morska’, 4. ‘posąg bożka pogańskiego i 5. w języku łowieckim ‘wypchany cietrzew (inaczej duży ptak łowny) lub jego podobizna, używane do przywabiania cietrzewi na strzał’.
Możecie spytać: – Dlaczego jeden wyraz występuje w polszczyźnie aż w tylu znaczeniach?
– Da się to wytłumaczyć… ‒ odpowiadam. Ale po kolei.
Początkowo bałwanem nazywano ‘bryłę znacznej wielkości, duży kawałek czegoś’. Mówiono na przykład bałwan kruszcu, bałwan lodu, bałwan dymu, bałwan soli, a także bałwan morski (chodziło o ogromną falę, jej wierzchołek) itp. Słowo to miało bowiem związek z łacińskim wyrazem bancum, np. Żupnik płci „bancum salis” (czyli ‘za wyciętego bałwana soli’) po trzy grosze.
Ponieważ taka bryła, taki słup przypominały kształtem dawne figury bóstw, z czasem na ‘posąg pogańskiego bożka’ zaczęto mówić bałwan. Mogły być bałwany ryte, bałwany lane, bałwany strugane takich bożków. Szybko nasz wyraz w tym właśnie znaczeniu ‘posąg bóstwa obdarzony czcią’ zadomowił się we wszystkich języka słowiańskim (czasem w pisowni bołwan, bolwan).
A dlaczego na śnieżną figurę nazywa się dziś bałwanem? Ano dlatego, że skojarzono ją właśnie z takim posągiem, figurą, statuą, przypominająca w zarysie postać bożka.
Zapamiętajcie też, że etymologicznie słowo bałwan wywodzi się z sanskrytu (języka starożytnych, średniowiecznych i wczesnonowożytnych Indii), w którym bala to ‘siła, moc’, a przyrostek -van ‘posiadanie’. W prostym tłumaczeniu forma bałwan znaczyłaby więc ‘silny, potężny’. I rzeczywiście. W języku kirgiskim balvan to ‘siłacz lub bohater’, a w perskim pahlevān oznacza ‘bojownika, bohatera’ (druga definicja to ‘słup na jego cześć, kloc, bryła’).
Dodam na koniec, że ze słowem bałwan w znaczeniu ‘figura bożka’ łączy się wyraz bałwochwalstwo, czyli ‘oddawanie czci bożkom, kult bogów pogańskich’, a w rozumieniu szerszym, przenośnym ‘ślepe, bezkrytyczne uwielbianie kogoś’. Początkowo mówiono i pisano nie bałwochwalstwo, tylko: bałwanochwalstwo (z tej drugiej formy widać na pewno, że ma ona wiele wspólnego ze słowem bałwan). Później jednak ją skrócono (wyrzucono cząstkę -an). Po prostu łatwiej się to wymawiało.
Pan Literka