Choć wyrazy te mają wspólny źródłosłów, znaczą co innego i nie wolno ich mylić
– Mam prośbę o wyjaśnienie: czy „klauzula” i „klauzura” to dwa warianty tego samego słowa, czy jednak dwa różne wyrazy? Pytam o to dlatego, że niekiedy słyszę „klauzura”, z „ra” na końcu, a z kontekstu wynika, że chodzi o „zastrzeżenie widniejące w dokumencie prawnym”, czyli o „klauzulę” (e-mail otrzymany od internautki).
Klauzula i klauzura – choć to podobne do siebie pod względem brzmienia słowa – nie są tym samym, czyli synonimami, a zatem nie należy ich ze sobą mylić i używać jednego zamiast drugiego.
Klauzula znaczy ‘zastrzeżenie lub warunek w dokumencie prawnym’, klauzura – ‘część klasztoru zamknięta dla osób świeckich’, a także ‘przepisy ograniczające kontakt zakonników z osobami świeckimi’.
Mówi się, że dokument zawierał klauzulę natychmiastowej wykonalności wyroku lub że ktoś podpisał niezbyt korzystną dla siebie klauzulę spłaty kredytu oraz że coraz mniej młodych mężczyzn wstępuje do zakonów o surowej klauzurze i że w zakonie kamedulskim jedynie 8 września, w dzień odpustu, klauzura klasztoru bywa otwarta dla wiernych.
Jeśli się jednak odwołamy do źródłosłowu tych wyrazów (vide Etymologiczny słownik języka polskiego PWN pod redakcją Andrzeja Bańkowskiego, Warszawa 2000, t. I, s. 689), to wyjdzie na to, że mają one ze sobą dużo wspólnego.
Przekonamy się, że choć klauzula wywodzi się od latynizmu clausula, a klauzura od latynizmu clausura, zarówno clausula, jak i clausura oznaczają ‘zamknięcie, zakończenie, koniec (od clausus ‘zamknięty’ i claudere ‘zamykać’).
Co się tyczy klauzury, czyli zamknięcia, wszystko jest w porządku – to ‘inaczej niedostępne dla obcych pomieszczenie, miejsce w klasztorze’. Ale co wspólnego z ‘zamknięciem’ ma klauzula nazywająca – jak wyżej wspomniałem – ‘zastrzeżenie w umowie’?
Okazuje się, że ma. Dawniej zastrzeżenie, postanowienie czy jakiś warunek umieszczano nie we wstępnej albo w środkowej części dokumentu, lecz na końcu, w jego formule zamykającej. Tym samym klauzula stanowiła zawsze formułę kończącą, zamykającą tekst.
Z czasem przestano się kurczowo trzymać tej zasady, zapisy o klauzuli zaczęły się pojawiać w różnych miejscach dokumentu prawnego. I tak zostało. Dlatego w definicjach słownikowych, kiedy przywołuje się znaczenie pojęcia klauzula, nie wspomina się już dzisiaj o niej jako końcowym fragmencie umowy.
Omawiając dość szczegółowo słowo klauzula, odnotujmy i to, że w przeszłości występowały w obiegu formy wariantywne klauzuła (o wygłosie -uła; może przez analogię do mensuła/ menzuła ‘stół mierniczy, od łac. mensula ‘stolik’?) i klauza (skrócenie słowa klauzula o cząstkę –uł).
Obydwie odnotował Słownik języka polskiego (tzw. warszawski) Jana Karłowicza, Adama Kryńskiego i Władysława Niedźwiedzkiego (Warszawa 1902, t. II, s. 351). Po słowo klauza sięgnął Juliusz Słowacki, przekładając w 1843 roku dramat El principe Constante Pedra Calderóna „Książę niezłomny. Tragedia w trzech częściach”:
Lecz niegodne są człowieka/ I niegodne barbarzyńca/ Co nigdy o Chrystusie nie słyszał,/ Że mój brat (niech mu Bóg świeci)/ Włożył ją do testamentu,/ Tę klauzę – to tylko na to,/ Aby u ludzi wiedziano,/ Że brat dba o swego brata.
Wspomnijmy jeszcze o tym, że słowo klauzula ma kilka innych znaczeń. W literaturze to ‘końcowe sylaby wersu liczone od ostatniej sylaby akcentowanej’; w retoryce starożytnej: ‘zakończenie zdania lub jego części określonym układem sylab długich i krótkich’, w muzyce: ‘zwrot melodyczny głosu w kadencji; rodzaj wielogłosowości’, a w matematyce: ‘zbiór formuł logicznych’.
Z kolei klauzurą nazywano przed wiekami ‘klamrę spinającą okładki książki’.
MACIEJ MALINOWSKI