Gwoli to dawniejsze k’woli, czyli ’ku woli, zgodnie z wolą’
– Mam do Pana prośbę o napisanie czegoś na łamach „Angory” o wyrazie „gwoli”. Jestem osobą młodą i takiego słowa sama nie używam. Ale słyszę czasem, że mówią tak starsi ludzie, widuję je w lekturach, które czytam (e-mail od internautki).
Współcześnie sformułowanie gwoli czegoś (np. gwoli wyjaśnienia) rzadko jest obecne w polszczyźnie mówionej rodaków, częściej można na nie natrafić w tekstach pisanych różnych autorów (chociażby komentatorów, felietonistów). Sam po nie od czasu do czasu sięgam, żeby ożywić stylistycznie to, o czym akurat piszę.
Gwoli to dzisiaj niewątpliwie archaizm, jednak ciągle zamieszczany przez słowniki, choć z kwalifikatorami: wyraz książkowy, przestarzały, o charakterze podniosłym, a nawet żartobliwy (tak Słownik poprawnej polszczyzny PWN pod redakcją Witolda Doroszewskiego, Warszawa 1973, s. 197).
Z tego względu gwoli pojawia się przede wszystkim w wypowiedziach jako element świadomej archaizacji piszących, a niekiedy również w sytuacji, kiedy zamierza mu się nadać charakter trochę podniosły.
Spróbujmy ocenić przywołane określenie od strony słowotwórczej i semantycznej, czyli wyjaśnić jego budowę oraz sens.
Słowo gwoli jest przyimkiem wyrażającym powód, przyczynę lub okoliczności czyjegoś działania. Przywołujemy je w wypowiedzi ustnej (rzadko) czy pisemnej (częściej) wtedy, gdy zamierzamy wyjaśnić, że doszło do czegoś ‘z jakiejś przyczyny, z jakiegoś powodu’, że to i owo stało się ‘ze względu na coś’ lub zrobiono to ‘w celu czegoś’.
Gwoli łączy się wówczas z rzeczownikiem (albo innym wyrazem w jego funkcji) w dopełniaczu. Mówimy i piszemy gwoli (kogo? czego?) wyjaśnienia, gwoli prawdy, gwoli ścisłości, gwoli sprawiedliwości, gwoli zadośćuczynienia itp., co znaczy ‘w celu wyjaśnienia’, ‘w celu (oddania) prawdy’, ‘w celu (uściślenia) czegoś’, ‘w celu (dojścia) do sprawiedliwości’, ‘w celu (uczynienia komuś) zadośćuczynienia’.
Jednym słowem, gwoli to synonim wyrazów aby, ażeby, celem, w celu.
Dodam, że w przeszłości przodkowie posługiwali się nim także w składni celownikowej. Mówili i pisali gwoli (komuś, czemuś?), np. gwoli prawdzie historycznej, gwoli świętu narodowemu, gwoli namowom.
Zwroty osobowe w rodzaju gwoli mamie, gwoli babci, gwoli rodzinie znaczyły wówczas to samo co stosownie do woli, dla, według chęci, według woli mamy, babci, rodziny, zgodnie z wolą mamy, wolą babci, wolą rodziny.
Ciekawa pozostaje etymologia i budowa słowotwórcza wyrazu gwoli. Miejmy na uwadze to, że pozostaje on tworem leksykalnym wtórnym, historycznie nieumotywowanym, powstał bowiem z wyrażenia k woli.
Ponieważ przyimek k znajdował się w tym wyrazie przed spółgłoską dźwięczną w, wcześniej czy później musiał się również do niej upodobnić i stać dźwięczny, a więc przejść w g. Tym sposobem z wyrażenia k woli pisanego też łącznie jako kwoli powstał wyraz gwoli. Jeszcze Słownik języka polskiego (tzw. warszawski) Jana Karłowicza, Adama Kryńskiego i Władysława Niedźwiedzkiego (Warszawa 1902, t. II, s. 668) odnotowywał hasło kwoli z informacją: patrz gwoli.
Warto dodać, że identyczne zjawisko fonetyczne zaszło w przymiotniku grzeczny (1. ‘dobrze wychowany, uprzejmy’; 2. ‘posłuszny, spokojny’; 3, ‘będący wyrazem uprzejmości’).
Pierwotnie istniał wyraz krzeczny pochodzący od wyrażenia k rzeczy (‘do rzeczy, jak należy’) i znaczył ‘dorzeczny, należyty, sensowny, stosowny’ (dopiero później utrwaliło się znaczenie ‘dobrze wychowany, układny’). Dźwięczna głoska rz sprawiła, że stojące przed nią bezdźwięczne k zmieniło się w dźwięczne g. I dlatego wszyscy współcześnie mówimy i piszemy grzeczny, niegrzeczny.
MACIEJ MALINOWSKI