To nowe zapożyczenia w polszczyźnie. Kłopot w tym, że nie wiadomo, jaki mają otrzymać rodzaj gramatyczny…
„Wystarczy jeden szczęśliwy puzzel, aby FIAT STILO Multi Wagon był Twój. Wszystkie inne puzzle też wygrywają” – tak koncern Fiata zachęcał do odwiedzenia swoich salonów w czasie Dni Otwartych 14-16 marca.
– Puzzel w liczbie pojedynczej… Czyż to nie pomyłka? –pomyślałem.
Przecież słowniki (te z lat 1997-2000), np. „Słownik wyrazów obcych” PWN pod red. Elżbiety Sobol, „Popularny słownik języka polskiego” pod red. prof. Bogusława Dunaja, „Wielki słownik ortograficzny języka polskiego” pod red. prof. Andrzeja Markowskiego (obydwa wydawnictwa „Wilga”), a także „Nowy słownik ortograficzny” PWN pod red. prof. Edwarda Polańskiego – zamieszczają wyłącznie hasło puzzle jako rzeczownik niemęskoosobowy bez liczby pojedynczej. Dałbym głowę, że chodzi o wyraz z grupy pluralia tantum (te) puzzle…
Moje wątpliwości rozwiał dopiero „Nowy słownik poprawnej polszczyzny” PWN.
'Układanka obrazkowa z kartoników o nieregularnych kształtach, z których należy złożyć jeden obrazek’, nadal nosi nazwę (te) puzzle (liczba mnoga), ale możliwy jest jednak (ten) puzzel, czyli 'element takiej układanki’.
Powiemy więc przykładowo:
Układaliśmy puzzle złożone z kilkuset elementów i ostatni puzzel (albo: ostatniego puzzla – obydwie konstrukcje są możliwe w bierniku) dołożyliśmy po półtorej godziny.
Słowo puzzle jest zapożyczeniem, które weszło do polszczyzny niedawno. Ciekawe, że zaadaptowaliśmy je w oryginalnej postaci graficznej (z zachowaniem podwójnego „z”), ale wymawiamy… po swojemu jako [puzle].
Tymczasem gdyby trzymać się zasad, to powinniśmy mówić albo z angielska [pazl], albo z niemiecka [pucle]. Niestety, nie przyjęła się żadna obcojęzyczna wymowa…
Skoro tak, to może pójść dalej i lansować pisownię ten puzel, te puzle (przez jedno „z”)? Spotkało to przecież inne obce terminy, np. tennis, biathlon, które na gruncie polskim piszemy jako tenis, biatlon.
Podobne kłopoty miewamy z angielskim terminem scrabble.
Wyraz ten oznacza 'grę planszową polegającą na układaniu wyrazów tak, by się krzyżowały’. Początkowo słowniki podawały, że jest to – podobnie jak puzzle – rzeczownik niemęskoosobowy bez liczby pojedynczej, i aprobowały wymowę [skrable], charakterystyczną dla wyrazów liczby mnogiej kończących się na –le.
Z czasem językoznawcy postanowili jednak… skomplikować nam życie!
Według „Nowego słownika poprawnej polszczyzny” PWN możemy się dziś posługiwać tym słowem na trzy sposoby:
(to) scrabble,
(te) scrabble
i potocznie (ten) scrabble
(niemożliwa jest forma ten scrabbel, jak ten puzzel; cóż by to miało znaczyć?)
W pierwszym wypadku i trzecim wymawiamy [to skrabl, [ten skrabl], w drugim [te skrable].
Gra się więc w to scrabble [skrabl] (w rodzaju nijakim wyraz ten pozostaje nieodmienny), w tego scrabble’a [tego skrabla] (tutaj rodzaj męski i odmiana: temu scrabble’owi, z tym scrabblem, o tym scrabble’u) albo w te scrabble [te skrable] (odmiana: tych scrabbli, tym scrabblom, z tymi scrabblami, o tych scrabblach).
Zobaczymy, która z tych trzech form najbardziej się upowszechni i w końcu zwycięży…
O tym, że nie jest łatwo tworzyć pochodne wyrazy od słowa scrabble, niech świadczy… rozbieżność w pisowni przymiotnika. „Nowy słownik ortograficzny” PWN podaje formę scrabble’owy, „Wielki słownik ortograficzny” „Wilgi” zaś – scrabblowy…
Przyjrzyjmy się jeszcze innemu zapożyczeniu, zadomowionemu na dobre w polszczyźnie – graffiti.
Termin graffiti (mylnie pisany niekiedy jako grafitti, przez analogię do confetti/konfetti, spaghetti) przejęliśmy z języka włoskiego (jest to liczba mnoga od graffito).
Nazywamy tak 'rysunki i napisy na murach domów, ogrodzeń, w przejściach podziemnych o treści społecznej, politycznej, czasem obscenicznej, wykonywane przez młodzież’.
I w tym wypadku na gruncie polskim pojawił się kłopot dotyczący rodzaju gramatycznego nowego wyrazu i tego, czy ma on występować w liczbie pojedynczej, czy mnogiej.
Próbowano się podeprzeć rzeczownikiem spaghetti, który jest rodzaju nijakiego (zawsze mówimy i piszemy: Objadałem się pysznym spaghetti), ale z kolei confetti/konfetti może przyjmować formy oboczne (to confetti/konfetti albo te confetti/konfetti), np. Obsypać kogoś kolorowym confetti/konfetti albo kolorowymi confetti/konfetti.
W tej sytuacji nie było innego wyjścia, jak zgodzić się na to, by to samo spotkało graffiti.
Poprawnie możemy więc mówić i pisać:
(to) graffiti (liczba pojedyncza)
albo (te) graffiti (liczba mnoga),
np. To graffiti było dziełem wyrostków lub Trudno było nie zauważyć najświeższych graffiti w przejściu podziemnym.
MACIEJ MALINOWSKI