Zaskakująco wiele osób zapisuje ów bezokolicznik w tym znaczeniu błędnie przez ż…
– W „Wysokich Obcasach”, dodatku sobotnim do „Gazety Wyborczej” z 9 kwietnia br., przeczytałem zdanie będące jednym z pytań zadanych reżyserce Joannie Kos-Krauze: „W Rwandzie też nikt nie dopuszczał do siebie myśli, że sąsiedzi będą się wyżynać”. Prowadząca rozmowę popełniła kardynalny błąd ortograficzny, pisząc „wyżynać” zamiast „wyrzynać”, a korekta „Gazety” to przepuściła do druku. Co o tym sądzić? (e-mail od internauty).
Cóż, z poprawną polszczyzną pisaną żurnalistów jest coraz gorzej, widać to, niestety, na każdym kroku.
Z przykrością zauważam, że i „Gazeta Wyborcza”, kiedyś naprawdę starannie redagowana pod względem językowym, od pewnego czasu znacznie obniżyła loty, w rozmaitych tekstach zdarza się sporo uchybień interpunkcyjnych, a nierzadko – co wytknął redakcji internauta – pojawiają się wpadki ortograficzne.
Aż się wierzyć nie chce, że Dorocie Wodeckiej, autorce wielu interesujących artykułów w „Wyborczej”, publikującej tam od dawna głównie w wydaniach magazynowych piątkowo-sobotnich, w tym w „Wysokich Obcasach”, przytrafiło się napisanie wyżynać.
Przecież z kontekstu jasno wynikało, że chodzi ‘mordowanie się nawzajem’.
Przywołane zdanie należało więc oddać w druku w postaci jedynie poprawnej: W Rwandzie też nikt nie dopuszczał do siebie myśli, że sąsiedzi będą się wyrzynać, gdyż takie jest potoczne znaczenie czasownika wyrzynać się (‘zabijać się nawzajem’), odpowiednika niedokonanego wyrżnąć się (‘zabić się nawzajem’).
Dodajmy, że para wyrazowa wyrżnąć się – wyrzynać się ma wiele wspólnego z czasownikami wyrżnąć – wyrzynać (‘wyciąć/ wycinać coś w twardym materiale lub z twardego materiału za pomocą piły bądź noża’).
Narzędzia służące do wyrzynania noszą nazwę wyrzynarek bądź laubzeg (z niem. Laubsäge, od Laub ‘liście’ i Säge ‘piła’; dosł. ‘piła do liści’, gdyż pierwotnie owa cienka piła metalowa służyła do wycinania liści w dekoracjach teatralnych).
Łatwo odgadnąć, że czasownik przedrostkowy wyrzynać musiał powstał od bezokolicznika rżnąć, wcześniej występującego w obiegu w postaci jednokrotnej rznąć (‘ściąć, ciąć piłką, nożem na części’ lub ‘cięciem, żłobieniem wydobyć jakiś kształt’).
Parę ze rżnąć (wcześniej rznąć) stanowiła forma wielokrotna rzezać (‘ścinać, nożem na części’ lub ‘cięciem, żłobieniem wydobywać jakiś kształt’), współcześnie rzadko spotykana i nieco przestarzała, lecz wciąż poprawna (np. rzezać w drewnie, rzezać w kamieniu, rzezać w bursztynie).
Dzisiaj prawie zawsze się powie czy napisze rżnąć, kiedy wchodzą w grę znaczenia podstawowe 1. ‘ciąć na części; krajać, przecinać, piłować’, 2. ‘wyrzynać ozdoby, ryć, rzeźbić, szlifować, grawerować’, a także gdy przywołuje się wiele definicji przenośnych tego czasownika, m.in. ‘zabijać ostrym narzędziem; zarzynać, mordować’ czy ‘udawać kogoś, kim się nie jest’.
Istnieje również czasownik zwrotny rżnąć się (m.in. ‘zabijać się, mordować się wzajemnie’).
Inaczej rzecz się podziała z czasownikami przedrostkowymi od rżnąć. Bez żadnych trudności posługujemy się na co dzień zarówno formami jednokrotnymi dorżnąć, poderżnąć, wyrżnąć, zarżnąć, jak i wielokrotnymi dorzynać, podrzynać, wyrzynać, zarzynać.
A co z czasownikiem pisanym przez ż, czyli wyżynać?
Okazuje się, że jest poprawny, ale w sytuacji, gdyż mowa o derywacie wywiedzionym od czasownika żąć (‘wycinać, ścinać trawę lub zboże za pomocą kosy, sierpa lub innego narzędzia do tego się nadającego’).
Można wyżynać żyto sierpem, kosą czy wyżynać trawę wokół domu. Odpowiednikiem dokonanym wyżynać jest wyżąć (np. wyżąć łan pszenicy).
MACIEJ MALINOWSKI