Przezroczysty, przeźroczysty

Obydwie formy uważa się dzisiaj za równoprawne. Ale genetycznie właściwa jest ta z twardą głoską [z]…

– Proszę o rozstrzygnięcie, czy mówi się i pisze „przezrocze”, „przezroczysty” czy „przeźrocze”, „przeźroczysty”. Wydaje mi się, że formy z głoską „ź” są łatwiejsze do wymówienia i dlatego częstsze w użyciu. Ale obiło mi się gdzieś o uszy, że etymologicznie za właściwsze uważa się wyrazy z głoską „z”, czyli „przezrocze”, przezroczysty” (pytanie od internauty; szczegółowe dane do wiadomości redakcji).

Współczesna norma językowa zezwala na mówienie i pisanie zarówno przezrocze i przezroczysty, jak i przeźrocze i przeźroczysty (patrz np. Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN pod redakcją Andrzeja Markowskiego, Warszawa 2004, s. 912, Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny wydawnictwa „Kurpisz” pod redakcją Haliny Zgółkowej, Poznań 2001, t. 34, s. 156, Uniwersalny słownik języka polskiego PWN pod redakcją Stanisława Dubisza, Warszawa 2003, t. III, s. 1079).

W przeszłości jednak słowniki interpretowały całą rzecz nieco inaczej.

Słownik języka polskiego (tzw. wileński) wydany staraniem Maurycego Orgelbranda (Wilno 1861, t. II, s. 1276) podawał wyłącznie hasła przezrocze, przezroczysty, a Słownik ortoepiczny. Jak mówić i pisać po polsku Stanisława Szobera (Warszawa 1937, s. 390) i Słownik poprawnej polszczyzny PWN pod redakcją Witolda Doroszewskiego i Haliny Kurkowskiej (Warszawa 1973, s. 598) – również opowiadając się za formami z twardym z (przezrocze, przezroczysty) – informował, że warianty z miękką głoską ź są rzadsze (Stanisław Szober) lub regionalne (Witold Doroszewski).

Z tego względu autorzy dbający o polszczyznę i zwykli użytkownicy języka sięgali raczej po określenia przezroczysty, przezrocze.

Juliusz Słowacki napisał w Śnie srebrnym Salomei (Paryż 1844, s. 26):

Pamiętaj! To dziecko krwiste
Oczęta ma przezroczyste
Zielone jak selenity.

Formę przymiotnikową z twardym z wybrał też Jeremi Przybora w tekście piosenki z Kabaretu Starszych Panów (Zostań ze mną):

Mówisz, że oczy mam przezroczyste
krople dwie, które blask mają wewnątrz.
Prosisz mnie: „Świeć mi te światła czyste!
Zostań ze mną, zostań ze mną,
zostań ze mną, zostań!”.

Od strony etymologicznej wyrazy przezrocze, przezroczyste wydają się bardziej uzasadnione, gdyż mają związek z archaicznym dzisiaj (niezachowanym) staropolskim wyrazem przezrok oznaczającym ‘przejrzenie (na wylot’) (od zrok ‘widok’).

Wspomina o tym Andrzej Bańkowski w swoim Etymologicznym słowniku języka polskiego PWN (Warszawa 2000, t. II, s, 925).

Jak widać, był przezrok (zrok), a nie przeźrok (źrok)…

Zanim zaczęto powszechnie używać słowa przezroczysty, w dawnych stuleciach istniała najpierw w obiegu forma zroczysty (i niezroczysty). Mówiono:

zroczysty potok;
zroczysta woda (czyli ‘czysty, klarowny’ potok i takaż woda)

lub

niezroczysta studnia, niezroczyste jeziora.

Niewykluczone, że nasi przodkowie postanowili mówić przeźrocze, przeźroczysty zamiast przezrocze, przezroczysty dlatego, iż w dawnej polszczyźnie istniał czasownik źrzeć, przeźrzeć (‘patrzeć, widzieć, spoglądać’) i wywiedziony od przeźrzeć przymiotnik przeźrzysty o podobnym do wyrazu przezroczysty znaczeniu.

Wprawdzie później forma przeźrzysty otrzymała brzmienie przejrzysty (-źrz- przeszło w łatwiejszy w artykulacji dźwięk -jrz-), ale sama głoska [ź] i litera ź pozostawiły trwały ślad – trafiły do wyrazów przezrocze, przezroczysty, przekształcając je w przeźrocze, przeźroczysty.

Z czasem owe warianty zostały uznane przez leksykografów za dopuszczalne. Dzisiaj – jak zauważa internauta – używa się ich nawet częściej (może przez wzgląd na słowa źrebak, źrenica, źródło zawierające dźwięk źr-?).

MACIEJ  MALINOWSKI