Nowela

To 'krótki utwór literacki pisany prozą’. Ale już na początku XX stulecia słowniki podawały drugą definicję noweli (łac. lex novella ‘ustawa nowa’): ‘ustawa uzupełniająca (zmieniająca po części) inną’

Nie cierpię, jak z rana szlag mnie trafia! – napisał w e-mailu do mnie internauta (dane e-mailowe do wiadomości redakcji). Chodziło mu o użycie słowa nowela w znaczeniu ‘ustawa uzupełniająca bądź zmieniająca inną’.

Dołączył link do informacji znalezionej w portalu Interia, że: W Dzienniku Ustaw opublikowano nowelę rozporządzenia w sprawie ograniczeń epidemicznych, w której zapisano, iż w etapie pierwszym mogą się szczepić osoby urodzone po 1961 r., dializowane, chore na nowotwór, są w trakcie przewlekłej wentylacji mechanicznej lub po przeszczepie.

Według internauty słowo nowela (wł. novella) zostało w przytoczonej informacji niepoprawnie, gdyż ma zupełnie inny sens. Można tak powiedzieć wyłącznie o ‘krótkim utworze literackim pisanym prozą, charakteryzującym się prostą, zwięzłą, zazwyczaj jednowątkową, mocno udramatyzowaną fabułą i wyrazistą kompozycją’.  

Czytelnik nie ma racji…. Taki jest istotnie sens prymarny omawianego wyrazu, pisanego początkowo przez dwa –ll (jako nowella), co odnotowywał jeszcze Słownik języka polskiego Jana Karłowicza, Adama Kryńskiego i Władysława Niedźwiedzkiego (Warszawa 1904, t. III, s. 414): nowela a. nowella ‘mniejszych rozmiarów opowiadanie w formie prozaicznej, powiastka, szkic powieściowy’.

Jednak już na początku XX stulecia słowniki podawały drugą definicję noweli (łac. lex novella ‘ustawa nowa’): ‘ustawa uzupełniająca (zmieniająca po części) inną’. Pisze o tym Andrzej Bańkowski w Etymologicznym słowniku języka polskiego PWN (Warszawa 2000, t. II, s. 322).

Po II  wojnie światowej upowszechniły się czasownik nowelizować (niem. novellieren), np. ustawę, i rzeczownik nowelizacja, a także imiesłowy nowelizowany, znowelizowany i gerundia nowelizowanie, znowelizowanie. Wraz z nowelą (‘zmienieniem czegoś bądź uzupełnieniem’) tworzą dzisiaj rodzinę wyrazów.

Błędem jest natomiast nadawanie współcześnie słowu nowela nowego znaczenia –  ‘powieść, ciągnąca się opowieść, saga telewizyjna’ (pod wpływem anglicyzmu novel), takiego jak w piosence w serialu „Klan” Życie, życie jest nowelą. Autor słów bezrefleksyjnie przeniósł na grunt polszczyzny określenie nowela jako kalkę semantyczną z języka angielskiego, nie zważając na przestrogę zawartą w Wielkim słowniku poprawnej polszczyzny PWN pod redakcją Andrzeja Markowskiego (Warszawa 2004, s. 629), że uznaje się to za uchybienie językowe.

Jeśli już tak dogłębnie analizujemy słowo nowela, to dopowiedzmy, że formą literacką podobną do noweli pozostaje noweleta (franc. novelette) i jej wariant zdrobniały noweletka. Począwszy go od „Pana Podstolego”, pełno tego programu w komedjach, powieściach, nawet w nowellach i noweletkach – pisał swego czasu Kazimierz Kaszewski, recenzując książkę Kazimierza Rejana „Tymko Medier’ („Biblioteka Warszawska” pismo miesięczne Rok 1892 t. IV, Warszawa 1892).

Częściej jednak słowo noweleta odnoszone było (i bywa do dzisiaj) do muzyki – nazywa się tak ‘miniaturę muzyczną, przeważnie na fortepian, o luźno połączonych tematach’.

Warto na koniec przypomnieć, że nowela nie jest tym samym co opowiadanie. To drugie może zawierać kilka wątków, nowela ma zwykle jeden. W noweli trzymamy się raczej historii jednego bohatera i darujemy sobie opisy przyrody. W opowiadaniu pojawiają się postacie drugoplanowe, komentarze i refleksje.

Powiedzmy wreszcie i o tym, że nowela miała w XIX w. jeszcze inny sens, niezwiązany z literaturą i pisaniem opowiadań. Oznaczała (z fr. nouvelle) ‘nowinę, nową wiadomość, wieść’ (vide: Słownik języka polskiego, tzw. wileński, wydany staraniem Maurycego Orgelbranda, Wilno 1861, t. I, s. 789).

Tak więc nowelistą był nie tylko ‘autor nowel’, ale i ‘ktoś przynoszący nowości, ogłaszający je drukiem’.

MACIEJ  MALINOWSKI

Scroll to Top