W przeszłości słowo to miało pozytywny wydźwięk. Później otrzymało inny sens – ‘ktoś niedbający o wygląd, o własne wygody’. Współcześnie nadaje mu się jeszcze innych treści…
– Mam kłopot z ustaleniem znaczenia słowa „abnegat”. Kogo można tak nazywać? „Osobę, która neguje wszelkie wartości, wszystko lekceważy”? Niezwykle często spotykam się z takim właśnie rozumieniem tego wyrazu. Czy „abnegat” jest rzeczywiście „kimś, kto każdą rzecz podważa”? Powiedziano mi niedawno, że to nieprawda, że współcześnie „abnegatem” nazywa się „kogoś, kto nie dba o wygody i przyjemności, o wygląd zewnętrzny”. Czyli „abnegat” byłby synonimem „niechluja”, „flejtucha”, „brudasa”… (e-mail nadesłany przez internautkę).
Abnegat to ‘ktoś niedbający o wygląd, o własne wygody’.
Na taką – najczęściej – definicję omawianego słowa natrafimy, gdy zajrzymy do współcześnie wydanych słowników, np. Praktycznego słownika współczesnej polszczyzny wydawnictwa „Kurpisz” pod redakcją Haliny Zgółkowej (Poznań 1994, t. I, s. 12), Uniwersalnego słownika języka polskiego PWN pod redakcją Stanisława Dubisza (Warszawa 2003, t. I, s. 4) i Wielkiego słownika poprawnej polszczyzny PWN pod redakcją Andrzeja Markowskiego (Warszawa 2004, s. 2).
W tym ostatnim przestrzega się zainteresowanych przed posługiwaniem się określeniem abnegat w znaczeniu ‘człowiek, który wszystko neguje; inaczej nihilista’.
Wynika z tego, że nie należy abnegata kojarzyć z negacją, negowaniem, mimo że z punktu widzenia słowotwórczego (cząstka -neg- występująca we wszystkich trzech formach) tak by właśnie mogło wyglądać.
Pochodzenie naszego wyrazu jest inne. Zapożyczyliśmy go dawno temu z łaciny, w której rzeczownik abnegatio znaczy ‘wyparcie się, wyrzeknięcie się czegoś’ (od czasownika abnegāre ‘wypierać się, wyrzekać się, odmawiać czegoś’).
Stąd abnegatus to ‘ten, który sobie czegoś odmówił, wyrzekł się’. Myśmy odrzucili końcówkę -us i nowe słowo włączyli do zasobu leksykalnego jako abnegat (abnegatus < abnegat).
Ale jeśli bardziej wnikniemy w etymologię omawianego wyrazu, to się przekonamy, że jego współczesna definicja ‘ktoś niedbający o wygląd, o własne wygody’ ma z nią niewiele wspólnego.
Ale sens pierwotny już tak!
Abnegat oznaczał początkowo ‘osobę, która wyrzekła się osobistych korzyści, wygodnego życia, zrezygnowała z tego ze szlachetnych pobudek’.
Dawniej więc, jeżeli ktoś odznaczał się abnegacją, zasługiwał na słowa uznania, była to postawa na wskroś godna podziwu i naśladowania.
Gdy pod koniec XIX w. powieściopisarz Ignacy Chodźko pisał:
Kochać i nie chcieć wyłącznie być kochaną! Abnegacja najwyższa własnego szczęścia, do której miłość tylko i jedynie miłość rodzicielska jest zdolną,
to miał na myśli właśnie jak najbardziej pozytywny sens wyrazu abnegacja.
Tak też rozumiał wydźwięk abnegacji Karol Irzykowski (zmarł w 1944 r.), kiedy w jednym z esejów oceniał bohaterach powieści Żeromskiego i napisał, że
uważa się ich, a przede wszystkim Judyma, za apoteozę poświęcenia się, abnegacji.
Trudno powiedzieć, kiedy określenia abnegat, abnegacja zatraciły pierwotny, pozytywny sens i nabrały nowych, negatywnych treści (że abnegat to inaczej ‘niechluj, flejtuch, brudas’, a abnegacja ‘niedbanie o wygląd, higienę’).
Niektóre słowniki (np. Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny) do dzisiaj odnotowują obydwa znaczenia omawianych słów, a znaczenie starsze stawiają nawet na pierwszym miejscu.
Inne (np. Uniwersalny słownika języka polskiego PWN) ‘wyrzeczenie się osobistych korzyści dla dobra innych’ abnegacji uznają za archaiczne.
MACIEJ MALINOWSKI
PS Nieoczekiwanie ostatnio pojawiło się nowe znaczenie abnegata ‘osoba, która nie ma podstawowych wiadomości na dany temat’ (odnotował je Wielki słownik języka polskiego IJP PAN, https://wsjp.pl/haslo/podglad/48326/abnegat, oraz Słownik błędów językowych. Słowa, zdania, wyrażenia Agencji Nomen pod redakcją Ewy Rudnickiej, Poznań 2020, s. 13). Może być abnegat historyczny, muzyczny, językowy, piłkarski itp. Wszystko wskazuje na to, że ktoś myli abnegata z ignorantem…