Jak ogurek stał się ogórkiem

Mało kto wie, że w wyniku podjętej kiedyś przez językoznawców takiej, a nie innej  decyzji musimy dzisiaj pisać bruzda, dłuto, „hałastra, Jakub, mrzonka, pasożyt, puchacz, płukać, ślusarz, żuraw.  A mogło być akurat odwrotnie!

Przygotowując pierwsze (najbardziej klarowne wówczas) zasady pisowni i interpunkcji w języku polskim – w 1936 r., na polecenie Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego – autor bądź autorzy postanowili, że obowiązywać będzie np. pisownia mrzonka, a nie mżonka.

Jak twierdzi prof. Jan Miodek, za postacią z ż opowiadał się wielki autorytet prof. Aleksander Brückner, opracowujący swój Słownik etymologiczny języka polskiego.

Językoznawca upierał się, by wyraz ten pisać zgodnie z jego pochodzeniem, ponieważ wywodzi się od czasownika mżyć (dawniej mówiono, że się ’coś komuś przywidziało, przymżyło’). Wbrew jego opinii ówcześni eksperci uznali, że mrzonka ma się raczej kojarzyć z marzeniem, i trzeba ją pisać przez rz.

Akurat odwrotnie postąpiono z pasożytem.

Jeszcze w Słowniku języka polskiego Michała Arcta z 1916 r. podawano formę przez rz, pasorzyt na przenośne określenie 'człowieka żyjącego kosztem innych, darmozjada’. Słowo to było bardzo podobne do popularnego w tamtych czasach pasobrzucha, czyli tego, 'kto wypasał brzuch’.

Etymologicznie więc rzecz biorąc, pasorzyt oznaczał kogoś, 'kto wypasał niższą część ciała ludzkiego’. Wyrazu rzyć (= tyłek) używano do końca XVIII wieku jednak głównie w gwarach, później uznano go w polszczyźnie ogólnopolskiej za wręcz nieprzyzwoity, więc to samo spotkało pasorzyta.

Zaczęto go kojarzyć z życiem. O kimś, 'kto żył, pasąc się cudzym kosztem’, mówiono, że to pasożyt. Nic więc dziwnego, że szybko upowszechniła się pisownia przez ż.

Równie zaskakująco rzecz się miała z ogórkiem. Dziś piszemy go przez o z kreską, ale gdyby trzymać się historii i etymologii, powinna obowiązywać pisownia ogurek, jak w wielu innych językach (angurion, ankuri w greckim, angur w perskim, Gurke w niemieckim, gurka w szwedzkim, ogurec w rosyjskim).

Dla odmiany musimy pisać Jakub przez u, gdy tymczasem prosiłoby się o ó, bo imię to wywodzi się z łac. Jacobusa, heb. Jaaqoba, ang. Jacoba.

Chodziło podobno o pewne uproszczenie. Skoro mamy w Jakóbie do czynienia z niewymiennym ó, to śmiało można je zmienić na u – argumentowano (trudno się zatem dziwić znanemu politykowi Januszowi Korwin-Mikkemu, że zawsze pisze – Jakób).

Nie bez znaczenia było i to, że istniała w polszczyźnie bardzo rozpowszechniona, potoczna forma Kuba.

Tak samo uczyniono z wyrazami: bruzda (staropolska brozda, późniejsza brózda), nuta (franc. nota), rura (niem. Rohr), ślusarz (niem. Schlosser, buty (franc. bottes), a także chrust, dłuto, żuraw (to dlatego spotyka się czasem dziwną pisownię nazwisk Brózda, Ślósarski czy Żórawski).

Dziwne jednak, że nie zrobiono tego z górą, córką czy Barbórką (w wypadku tej ostatniej zapis przez ó jest ukłonem w stronę śląskiej tradycji, w której funkcjonuje postać: Barbora).

Wyrazów, które kiedyś pisało się inaczej, a na dobrą sprawę taka pisownia powinna obowiązywać do dzisiaj, jest w polszczyźnie więcej (podaję za Słownikiem etymologicznym języka polskiego Aleksandra Brücknera):

dłóto (powstałe z przestawienia liter w słowie dołto; było to narzędzie do dłubania, więc z czasem zaczęto mówić i pisać dłuto);

druch (pochodzi od wyrazu drug = drugi, przyjaciel; dziś pisze sie druh);

płókać (wypłókiwać), dziś płukać, wypłukiwać; próć (stąd rozporek), dziś pruć;

chałastra (inaczej gawiedź), dziś hałastra;

chełm (kiedyś pagórek), dziś tylko w nazwie miasta Chełm;

puhacz (wyraz utworzony od puhania, czyli straszenia w nocy; dopiero od XV w. obowiązuje pisownia puchacz);

brazoletka (wyraz ten pochodzi od fr. bracelet i wł. braccialetto, a w nich nigdzie nie ma n), później branzoletka, a obecnie bransoletka.

MACIEJ MALINOWSKI

Scroll to Top