Trzeba przyjąć do wiadomości, że owe słowa weszły do polszczyzny…
– Coraz częściej stykam się z wyrazami „zniesmaczony” i „umoczony”. Ludzie już nie tylko tak mówią („Jestem zniesmaczona jego postępowaniem”), ale i piszą (np. „Kwaśniewski zniesmaczony polityką”). Czy językoznawcy akceptują owo „zniesmaczenie” i „umoczenie”? (e-mail od internautki xxx@gmail.com; dane do mojej wiadomości)
Mamy niewątpliwie do czynienia z wyrazami, które pojawiły się w polszczyźnie stosunkowo niedawno.
Jeśli chodzi o imiesłów zniesmaczony, to pierwszy odnotował go Słownik współczesnego języka polskiego „Wilgi” pod red. Bogusława Dunaja (wydany w 1996 r.):
zniesmaczony, pot. ‘odczuwający niesmak, wstręt obrzydzenie z jakiegoś powodu’ (np. Była zniesmaczona jego żartami).
Znalazło się tam oczywiście i hasło zniesmaczyć, czyli ‘wywołać w kimś niesmak, wstręt, obrzydzenie’ (np. Zniesmaczyło mnie jego zachowanie).
O umoczeniu w sensie przenośnym (‘niezałatwieniu czegoś pomyślnie, zrobieniu czegoś źle’) brak jednak informacji.
Ową definicję czasownika umoczyć wprowadził dopiero Uniwersalny słownik języka polskiego PWN pod red. Stanisława Dubisza (wydany siedem lat później):
‘nie załatwić czegoś pomyślnie, zrobić coś źle’, np. Umoczyć sprawę, egzamin, robra, mecz, grę, transakcję.
Ciekawe, że nie natrafimy w tym leksykonie na hasło umoczony (wspomina się o nim jedynie przy objaśnianiu czasownika umoczyć).
Skupmy się najpierw na wyrazach zniesmaczyć, zniesmaczenie, zniesmaczony.
Zdaniem prof. Bogusława Krei („Mówię, więc jestem”, Gdańsk 2000) należy je łączyć (co oczywiste) z rzeczownikiem niesmak (‘nieprzyjemne wrażenie; reakcja emocjonalna na coś gorszącego; odraza, obudzenie’) i porównywać z wyrazem niesmak.
Niechęć to ‘brak życzliwości, nieprzyjazne nastawienie do kogoś; antypatia, uprzedzenie, wrogość’, niesmak zaś to ‘uczucie niechęci, jakie budzi w nas czyjeś niestosowne zachowanie lub żenująca sytuacja’.
Jak łatwo zauważyć, pod względem ekspresywnym obydwa znaczenia mają ze sobą dużo wspólnego, jednak z punktu widzenia słowotwórczego niechęć wyraźnie wygrywa z niesmakiem.
Dlaczego?
Dlatego że od dawna mówi się pisze zniechęcić, zniechęcić się, zniechęcenie, zniechęcony, ale od formy niesmak i jej podstawowego znaczenia ‘przykry smak w ustach’; ‘przykre wrażenie, odraza’ powstały jedynie przymiotnik niesmaczny i przysłówek niesmacznie.
Przez długie lata leksykografom nie przemknęła nawet przez głowę myśl, żeby wprowadzić do polszczyzny ogólnej czasownik zniesmaczyć, rzeczownik zniesmaczenie czy imiesłów przymiotnikowy bierny zniesmaczony. Dlaczego zatem dziś, na początku XXI w., zmienili oni zdanie?
Ponieważ powszechnie Polacy zaczęli tak mówić, owe słowa stały się modne.
Niewątpliwie zadziałała tu analogia (a to wielka siła sprawcza w polszczyźnie) do wyrazów zniechęcić, zniechęcenie, zniechęcony, a także… znielubić (‘przestać lubić’).
Tak, słowniki odnotowują ów czasownik (np. Znielubił ją za intrygowane; Znielubiła po jakimś czasie swoją pracę), który wcale nie jest wytworem naszych czasów.
Okazuje się, że posługiwano się nim już przed wiekami: Zawsześ miał dowcip w piętach i dlatego takeś przed Sapiehą zmiatał, ażem cię znielubił – pisał Henryk Sienkiewicz w „Potopie”.
Podobno kiedyś wszedł on do obiegu pod wpływem formy znienawidzić będącej zresztą synonimem archaicznego dziś czasownika zniecierpieć (‘nabrać do kogoś, do czegoś silnej niechęci’), czym pisze Ewa Kołodziejek w „Potyczkach z polszczyzną” (Warszawa 2019, s. 267-268).
Tak więc przyjmijmy do wiadomości, że dawno temu mówiono zniecierpieć i znielubić, a dziś mówi się zniesmaczyć, zniesmaczony, zniesmaczenie
W wypadku wyrazów umoczyć, umoczony sprawa jest prostsza.
Chodzi o nowe znaczenie słów występujących w polszczyźnie od stuleci.
Umoczyć znaczyło dotąd (w sensie dosłownym) wyłącznie ‘zanurzając w płynie, uczynić coś mokrym; zwilżyć, np.
Umoczyć ręce w wodzie;
Umoczyć sucharek w herbacie, bułkę w mleku, w wodzie (umoczony sucharek czy umoczona bułka byłyby więc inaczej ‘rozmiękczonym sucharkiem’ i ’rozmiękczoną bułką’).
Polacy żyjący współcześnie utworzyli sobie jednak neosemantyzmy (inaczej: słowa w nowym znaczeniu) umoczyć, umoczenie, umoczony, które bywają… różnie interpretowane.
Niektórzy mówią umoczyć egzamin, umoczyć wszystkie pieniądze i dla nich umoczyć znaczy ‘zrobić coś źle’ albo ‘stracić coś’.
Ale imiesłów umoczony może mieć i inny sens (‘wplątany; zaangażowany w coś w sposób nie zawsze uczciwy’ (np. Gość jest mocno umoczony w finansowe machlojki; Kto w PZPN-ie nie był umoczony? Naród polski musi wiedzieć, kto był umoczony w komunę).
Jest też w obiegu czasownik zwrotny umoczyć się (np. Był za młody, żeby umoczyć się w PZPR; Czy Platforma da się umoczyć?).
Z kolei w gwarze uczniowskiej umoczyć znaczy ‘odpowiadać na lekcji’, a umoczyć się ‘zakochać się’.
MACIEJ MALINOWSKI