W ortografii znajdziemy regułę nakazującą zapisywanie partykuły przeczącej nie z przysłówkami utworzonymi od przymiotników łącznie. Piszemy więc nietrudno, niejasno, niedrogo, niemiło, itp., gdyż istnieją przymiotniki nietrudny, niejasny, niedrogi, niemiły. Wydawałoby się więc, że skoro funkcjonuje w polszczyźnie przymiotnik nieśpieszny, należy także pisać (jak?) nieśpieszno (łącznie).
Tymczasem mimo obowiązującej reguły Wielki słownik ortograficzny PWN pod redakcją Edwarda Polańskiego (Warszawa 2017, s. 756 i s. 758) zezwala na podwójną pisownię: nieśpieszno, niespieszno (jak?) oraz nie śpieszno, nie spieszno (komuś).
Dawne słowniki: Słownik ortograficzny języka polskiego PWN pod redakcją Mieczysława Szymczaka (Warszawa 1978, s. 506) oraz Słownik ortograficzny i prawidła pisowni polskiej Stanisława Jodłowskiego i Witolda Taszyckiego (Warszawa 1980, s. 315) podawały jedynie pisownię rozdzielną nie śpieszno, nie spieszno.
W pierwszym widniało wyłącznie hasło nie śpieszno, nie spieszno (komuś), w drugim nie śpieszno, nie spieszno z objaśnieniem, że chodzi o skrót (elipsę) zwrotów nie jest śpieszno, nie śpieszy się komuś.
Owe leksykony w ogóle nie brały pod uwagę istnienia przymiotnika nieśpieszny (niespieszny) pozwalającego – jak wspomniałem – zapisywać przysłówek od niego wywiedziony z nie łącznie (nieśpieszno, niespieszno).
Teraz dopiero Wielki słownik ortograficzny PWN (Warszawa 2017, s. 756) – jak wspomniałem wyżej –wprowadził zróżnicowanie zapisu w zależności od kontekstu użycia omawianego zaprzeczonego przysłówka: nie śpieszno, nieśpieszno (jak?) oraz nie spieszno, niespieszno (komuś).
A jednak w innych słownikach (np. w Uniwersalnym słowniku języka polskiego PWN, Warszawa 2003. t. II, s. 117 i s. 1177) zamieszcza się wciąż jedynie pisownię łączną zaprzeczonego przysłówka nieśpieszno, niespieszno z informacją: dziś zwykle we frazeologizmie komuś jest nieśpieszno 'ktoś nie śpieszy się coś zrobić, gdzieś się znaleźć itp.’, np. Nieśpieszno mu było z dotrzymaniem obietnic; Do sanatorium też mi nieśpieszno.
Tymczasem według wskazania normatywnego Wielkiego słownika ortograficznego PWN należałoby w tym wypadku napisać: Nie śpieszno mu było z dotrzymaniem obietnic; Do sanatorium też mi nie spieszno (komu? – mu, mi, tutaj w funkcji enklitycznej, nieakcentowanej).
Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN pod redakcją Andrzeja Markowskiego (Warszawa 2004, s. 619) również zamieszcza jedynie hasła nieśpieszno a. niespieszno, w dodatku z kwalifikatorem: przestarzałe, i odsyła zainteresowanych do hasła nieśpiesznie, niespiesznie ’bez pośpiechu, powoli’, np. Odwróciłem się i ruszyłem nieśpiesznie (niespiesznie) ścieżka w stronę szosy.
Ciekawe, że przywołany Słownik ortograficzny języka polskiego PWN pod redakcją Mieczysława Szymczaka (Warszawa 1978, s. 506 i s. 508) podawał hasło nie spieszno, nie spieszno (komuś), ale niespiesznie, nieśpiesznie. Oznaczałoby to tyle, że nie tylko sankcjonował odmienną ortografię owych zaprzeczonych przysłówków, ale też nie traktował ich synonimicznie. Widać, że jedynie formy nieśpiesznie, niespiesznie wywodził od zaprzeczonego przymiotnika nieśpieszny, niespieszny…
Maciej Malinowski
PS Dwa warianty brzmieniowe omawianego przysłówka: nieśpieszno i niespieszno (także nieśpiesznie i niespiesznie) biorą się z tego, że jedni leksykografowie stali w przeszłości na stanowisku, iż spółgłoska miękka p’ (zapisywana jako pi-) nie zmiękcza poprzedzającego ją s, a drudzy – że zmiękcza… (tak samo jest w przymiotniku pośpieszny i pospieszny i przysłówku pośpiesznie i pospiesznie)