Glajchszaltować

Niekiedy widuje się lub słyszy przekręconą wersję tego słowa – glajszachtować. Trzeba uważać…

 – W jednym z tekstów „Angory” nr 2 z 14 stycznia br. natknąłem się na słowo „glajszachtowano” (… „dofinansowanie opieki medycznej cynicznie glajszachtowano jako żądania li tylko płacowe i egoistyczne”). Proszę o wyjaśnienie, co ono oznacza. Domyślam się, że nie jest polskie… (e-mail nadesłany przez internautę ca***@interia.pl; szczegółowe dane do wiadomości mojej i redakcji).

Zanim odpowiem na pytanie, co oznacza bezosobowa forma czasownikowa glajszachtowano, muszę z przykrością stwierdzić, że jest niepoprawna. Ani jej, ani bezokolicznika glajszachtować, ani gerundium glajszachtowanie czy imiesłowu przymiotnikowego glajszachtowany (także ich odpowiedników z przedrostkiem z-) itp. nie znajdziemy w słownikach.

Wszystkie te formy pojawiają się natomiast niekiedy w tekstach publicystycznych czy internetowych „encyklopediach” lub „słownikach” (wziąłem te wyrazy cudzysłów nieprzypadkowo…).

Oto przykłady błędnego użycia wyrazów glajszachtować, glajszachtowanie:

Mamy do czynienia z bardzo konkretnymi i wymiernymi interesami, które decydują o sile oraz skali nacisku na Polskę, a także o determinacji, by Polskę resocjalizować czy też glajszachtować (wPolityce.pl);

Staram się właśnie owe odmienności wydobywać, a nie glajszachtować, co ma miejsce w naszym świecie (dzieje.pl).

glajszachtowanie ‘ujednolicanie; równanie „w dół”, przymusowe narzucanie jednolitego sposobu myślenia’ (Encyklopedia.interia.pl);

glajszachtowanie ‘ujednolicać’, dosł. ‘podłączać pod to samo’ (Germanizmy, słownictwo).

Uchybienie dotyczące omawianego słowa (omawianych słów) polega na tym, że mówiący czy piszący zniekształcili, przekręcili, uprościli fonetycznie i graficznie, a tym samym wypaczali germanizm, od którego ów wyraz został utworzony, i stworzyli sobie czasownik glajszachtować i rzeczownik glajszachtowanie.

Tymczasem chodzi o wyrazy glajchszaltować, glajchszaltowanie.

Wywodzą się one z niemieckiego czasownika gleichschalten (‘ujednolicać, zrównywać na siłę, zwłaszcza likwidować różnice w sposobie myślenia i działania ludzi’, od gleich ‘równy, taki sam’ i schalten ‘rządzić’).

Dla kogoś, kto nie zna niemieckiego (niestety, dużej grupy Polaków…), owo słowo jest niezwykle trudne do wymówienia ze względu na zbieg zgłoski [aj] (ei) i spółgłosek ch oraz sch. Jeśli w dodatku nie wie się nic o jego budowie morfologicznej, jeszcze łatwiej o popełnienie językowego uchybienia.

Zawsze  jednak można zajrzeć – przed użyciem obcego słowa – do odpowiedniego słownika, raczej wyrazów obcych (np. Wielkiego słownika wyrazów obcych PWN pod redakcją M. Bańki, Warszawa 2003, s. 449) niż języka polskiego czy poprawnej polszczyzny (te hasło glajchszaltować pomijają…), by się uchronić przed wpadką.

Jeśli mimo to chcemy się za wszelką cenę posłużyć omawianym zapożyczeniem i zrobić na odbiorcy wrażenie, że zna się wyszukane określenie (pamiętajmy o tym, że wiele słowników glajchszaltować uznaje za potocyzm…), to nauczmy się raz na zawsze poprawnej jego pisowni i  artykulacji.

Jest to pożyczka akustyczna [glajchszaltować], to znaczy że przy przenoszeniu na grunt polski wzięliśmy pod uwagę jej wymowę, a nie pisownię.

Należy przede wszystkim zwrócić uwagę na początkowe [glajch] (od gleich-), które musi być wypowiedziane z wyraźnym -ch na końcu (glei– po niemiecku nie znaczy nic…), a więc także tak samo zapisane. Człon drugi  [szaltować] kłopotu już nie sprawia.

Pamiętajmy zatem, by nie zniekształcać członu glajch– i rugować z niego głoskę -ch, a następnie owego –ch nie przenosić do członu drugiego i zastępować nim uzasadnionej etymologicznie głoski –l, czyli formę szaltować zmieniać na szachtować.

Jak wspomniałem, polszczyzna zna wyłącznie wyrazy glajchszaltować, glajchszaltowanie (a nie: glajszachtować, glajszachtowanie).

MACIEJ  MALINOWSKI