Jak odmieniać słowo poczet?

Rzeczownika poczet używa się we współczesnej polszczyźnie rzadko. Kiedy przywołujemy go z pamięci, najczęściej myślimy o tytule albumu Jana Matejki Poczet królów i książąt polskich (44 portrety narysowane ołówkiem w ciągu niespełna dwóch lat). Ale są i inne książkowe określenia, np. poczet władców polskich, poczet papieży czy poczet rektorów jakiejś uczelni.

Mówi się też czasem, że ktoś został wpisany czy zaliczony w poczet studentów, członków jakiejś organizacji bądź zespołu albo że wszedł w poczet delegacji.

Nietrudno się domyślić, że w przytoczonych przykładach słowo poczet oznacza ‘zespół, pewną liczbę osób’. Ale pierwotnie miało jeszcze inne definicje: ‘obrachunek, rachunek, rachuba’ oraz ‘drużyna, orszak, świta’.

Do dzisiaj obecne są w polszczyźnie zwroty zaliczyć, dać coś na poczet czegoś, pracować na poczet przyszłego miesiąca, roku itp., czyli ‘dać coś jako zaliczkę, zaliczyć na rachunek czegoś, wykonać wcześniej pracę zaplanowaną na później’.

Znamy też określenie poczet sztandarowy (inaczej ‘honorowa asysta sztandaru’).

Ciekawe jest pochodzenie słowa poczet. Posłuchajcie…

Jak obrazowo wyjaśnia to prof. Jan Miodek w poradniku Słowo jest w człowieku (Wrocław 2007, s. 159), etymologicznie poczet należy łączyć z czasownikiem czytać, ale w innym jego znaczeniu niż obecnie. Pierwotnie bowiem czytać znaczyło m.in. ‘liczyć’ i miało brzmienie czyść.

Nasi przodkowie odmieniali słowo czyść tak: (ja) cztę, (ty) czciesz, (on) czcie, (oni) cztą, dlatego archaiczny rdzeń -czt(-czć-) występuje i w rzeczowniku poczet, czyli ‘liczenie, liczba’, a później przenośnie ‘liczenie się z kimś, uznanie, szacunek’.

Omawiane słowo sprawia nieco kłopotu przy odmianie. Jak powiedzieć: poczetu królów polskich czy pocztu królów polskich? w poczcie sztandarowym czy w poczecie sztandarowym?

Wbijcie sobie do głowy, że choć w formie mianownikowej występuje samogłoska e (poczet), w dalszych przypadkach gramatycznych jej nie ma i poprawne są formy: D. pocztu, C. pocztowi, N. z pocztem, Ms. o, na, w poczcie.

Dlaczego nie poczetu, poczetem, o poczecie? – spytacie.

Otóż poczet jest bardzo starym wyrazem rodzimym, który w języku prasłowiańskim miał postać počьtь (ь i ь to tzw. jery, czyli półsamogłoski). W wyniku procesów fonetycznych końcowy jer ь (twardy) zanikł, a jer (miękki) ь w poprzedzającej sylabie przeszedł w pełną samogłoskę e, i w ten sposób powstał wyraz poczet. Jednak w dopełniaczu, celowniku, narzędniku i miejscowniku owo e znika, gdyż końcowa sylaba ma już pełną samogłoskę (-cztu, -cztowi, -cztem, –czcie).

Pan Literka

Scroll to Top