Dawniej szmalec, dziś smalec

Jak się mówi u Was w domu na ‘jadalny tłuszcz pochodzenia zwierzęcego, o mazistej, zwykle białej konsystencji, otrzymywany przez wytopienie słoniny i sadła zwierzęcego’: smalec czy szmalec? Jak myślicie – która forma jest poprawna?

Zacznę od tego, że mamy do czynienia z wyrazem nie polskim, tylko obcym, choć obecnym w polszczyźnie od dawna. Zapożyczyliśmy go z języka niemieckiego, w którym występuje forma Schmalz (dosłownie ‘topienie’), co wymawia się jako [szmalc].

Pierwotnie i u nas mówiło się i pisało szmalc, a potem szmalec, a więc braliśmy pod uwagę oryginalną wymową omawianego rzeczownika (z lekką modyfikacją, -ec). Była to zatem adaptacja fonetyczna wyrazu obcego, jak wielu innych zaczynających się od sch-, a czytanych jako [sz-], np. szmelc ‘złom, odpadki metalowe’ (niem. Schmelz ‘stop’), szminka ‘pomadka do warg’ (niem. Schminke), szmira ‘coś bez wartości artystycznych’ (niem. Schmiere ‘licha trupa’) czy szmugiel ‘nielegalne przewożenie towarów’ (niem. Schmuggel ‘przemyt’).

Do końca nie wiadomo, kiedy i dlaczego słowo szmalec stało się smalcem, tzn. że za jedynie poprawną uznano formę z początkowym s. Może niesłusznie skojarzono je z rodzimymi czasownikami zaczynającymi się od sm-: smalić (‘przypiekać coś ogniem, opalać z wierzchu’), smarować czy smażyć?

Musicie wiedzieć, że przez wiele lat słowniki języka polskiego podawały obydwie formy. Ostatecznie zwyciężyła ta druga (smalec) i dzisiaj tak trzeba mówić i pisać, np. Lubię chleb ze smalcem i solą; Nie ma w domu smalcu; Kotlety smażę zawsze na smalcu.

Czasem żartobliwie używa się formy szmalec (w skrócie szmal), ale w innym znaczeniu – ‘forsa, kasa, łatwo zarobione pieniądze’.

Nasz język nie jest jednak konsekwentny. Zauważcie, że ciągle mówi się i pisze szminka (a nie: sminka), szmelc (a nie: smelc), szmira (a nie: smira) czy szmugiel (a nie: smugiel), czyli jednak w wyrazach tych ostało się schm- pisane jako szm-. Jak widać, smalec wcale nie musiał przejść w szmalec. Nie dziwcie się, że ktoś czasem tak jeszcze powie…

Pan Literka

Scroll to Top