Składnia języka polskiego nie jest silną stroną mówiących i piszących. Dlatego wciąż „przestrzegają oni przepisy” i „używają kosmetyki”…
Ilekroć słyszę wypowiedzi typu: Nie będę ryzykował utratą pracy; Brzydzę się kłamstwa; Uznaję to jako oszczerstwo; Potraktował to za dobry znak; Nie przywiązuję uwagi do złośliwych opinii; Fakt ten odgrywa duże znaczenie; Używam tylko dobre kosmetyki; Przestrzegamy zawsze przepisy itp., tylekroć upewniam się w przekonaniu, że dla sporej grupy Polaków (nawet tych uważających się za ludzi wykształconych) polszczyzna wciąż pozostaje… językiem obcym.
Wprawdzie tym razem nie chodzi o uchybienia elementarne (nie zdziwię się, jeśli zastanawiają się Państwo, jakie to błędy mam na myśli), ale te z nieco wyższej półki, jednak ich obecność w języku polskim staje się tak niepokojąca, że trzeba wreszcie o tym napisać.
Wykroczenia przeciwko składni, o których chcę dziś opowiedzieć, polegają na tym, że w przytoczonych na wstępie zdaniach czasowniki łączą się z wyrazem występującym po nich albo w złym przypadku gramatycznym, albo w ogóle przejętym z innego zwrotu. Takie zakłócenie połączeń wyrazów, czego skutkiem jest kontaminacja (skrzyżowanie), od lat piętnowane jest przez językoznawców.
Po polsku mówi się i pisze: ryzykować co; brzydzić się czymś, kimś; uznawać co za co, za jakie i uznawać kogo za jakiego; traktować jako oraz przywiązywać wagę, używać czego, przestrzegać czego. Omawiane zdania powinny więc brzmieć tak:
Nie będę ryzykował utraty pracy; Brzydzę się kłamstwem; Uznaję to za oszczerstwo; Potraktował to jako dobry znak; Nie przywiązuję wagi do złośliwych opinii; Fakt ten odgrywa dużą rolę; Używam tylko dobrych kosmetyków; Przestrzegamy zawsze przepisów.
Jeśli ktoś mimo to wybiera określenia ryzykuję własnym zdrowiem, majątkiem albo ryzykuję jedynie tym, że dostanę jedynkę z polskiego, to niech wie, że są to połączenia wzorowane na rosyjskim zwrocie riskowat’ czem. Takie konstrukcje narzędnikowe w języku polskim można sobie darować, gdyż czasownik ryzykować od wieków łączył się z biernikiem. Niewykluczone, że błędne zwroty ryzykować życiem, ryzykować zdrowiem, ryzykować śmiercią pojawiają się w polszczyźnie pod wpływem czasownika przypłacić, który z wyrazami życie, zdrowie śmierć wchodzi właśnie w rekcję narzędnikową: przypłacić coś zdrowiem, przypłacić kalectwem (nie: przepłacić!).
Inaczej ma się rzecz z czasownikiem brzydzić się (w znaczeniu ‘czuć odrazę do kogoś, do czegoś’). W tym wypadku potrzebny jest narzędnik. Mówimy: brzydzić się kłamstwem, brzydzić się oszustwem, brzydzić się cwaniactwem, brzydzić się tchórzem. Konstrukcja dopełniaczowa czasem jednak występuje, gdy czasownik brzydzić się oznacza uczucie fizycznego wstrętu, np. Brzydzę się ciebie, jak jesteś pijany; Brzydzę się wszelkich gadów (a nie: Brzydzę się tobą; Brzydzę się wszelkimi gadami).
Dochodzi również do zakłóceń składni rządu czasowników traktować i uznawać. Tymczasem wystarczy zapamiętać, że mówi się i pisze: traktować kogoś jako (lub jak) gościa, jako przyjaciela oraz uznawać kogoś za gościa, za przyjaciela, i będzie po sprawie. Niestety, nawet w poważnych tekstach natrafia się nieraz na uchybienia w rodzaju: Jego milczenie zostało uznane jako przyznanie się do błędu; Jako przykład można podać, że…Dodajmy, że czasownika uznać nie wolno łączyć z narzędnikiem, np. Małysza uznano najlepszym sportowcem Polski 2003 r.; Sąd uznał oskarżonego winnym popełnienia morderstwa (poprawnie: …uznano za najlepszego sportowca; …uznano za winnego). I tu lingwiści doszukują się wpływu języka rosyjskiego (sczitat’ kogo czem).
Co tu kryć: mylą nam się wyrazy waga i uwaga, a wystarczyłoby trochę pomyśleć, żeby wątpliwości zniknęły. Pierwszego używa się z czasownikami przywiązywać, przykładać, drugiego z czasownikami zwracać, poświęcać. Można więc przywiązywać, przykładać do czegoś wagę, ale: zwracać na coś uwagę, poświęcać czemuś uwagę. Dodajmy, że równie niepoprawny jest zwrot przywiązywać do czegoś znaczenie. Zawsze też powinno się mówić i pisać: Fakt ten odgrywa dużą rolę albo: Fakt ten ma duże znaczenie (nigdy: odgrywa duże znaczenie).
Wreszcie czasowniki używać i przestrzegać. Wymagają one tego, by w ich otoczeniu pojawił się dopełniacz, a więc używa się tylko dobrych kosmetyków i przestrzega przepisów. Przyczyną błędów mogą tu być czasowniki zużywać i stosować (zużywa się kogo? co? kosmetyki; stosuje się kogo? co? kosmetyki). Jeśli chodzi o czasownik przestrzegać, to biernik możliwy jest jedynie wtedy, gdy mowa o ostrzeżeniu, np. Przestrzegł kolegę przez grożącym mu niebezpieczeństwem.
E-maile od Czytelników:
- Jak należałoby poprawnie utworzyć skrót słowa „gimnazjum”? W przypadku „liceum ogólnokształcącego” czy „szkoły podstawowej” tego problemu nie ma: posługujemy się odpowiednio skrótowcami LO i SP… (gruszc****@go2.pl)
Najpierw małe uściślenie. Piszemy LO, SP wówczas, gdy są to skrótowce od pełnych nazw, np. Liceum Ogólnokształcące nr 1, Szkoła Podstawowa nr 5. W przeciwnym razie określenia liceum ogólnokształcące i szkoła podstawowa traktuje się jako wyrazy pospolite i zapisuje małymi literami, a skróty wyglądają tak: lic. ogól.; szk. podst.
Z rzeczownikiem gimnazjum jest kłopot. Jako wyraz pospolity skraca się go prosto, gim., ale jako skrótowiec od nazwy własnej, np. Gimnazjum nr 5 … no właśnie. G nr 5 wygląda niespecjalnie. Może więc należałoby dodać ostatnią literkę, czyli „m”? Mielibyśmy wówczas skrótowiec trochę naciągany, gdyż nie składający się z liter początkowych dwóch wyrazów, tylko z litery początkowej i końcowej jednego, GM nr 5, ale byłby chyba lepszy od G nr 5.
Istnieje jeszcze trzecia możliwość − wprowadzić zapis GIM nr 5. Znane są bowiem w polszczyźnie skrótowce nazywane grupowcami (ponieważ składają się z grup głosek, na ogół pierwszych, które pozostały po odcięciu części wyrazów pełnej nazwy), np. POLFA = Polska Farmacja, PAFAWAG = Państwowa Fabryka Wagonów, ZAMECH = Zakłady Mechaniczne, RAFAKO = Raciborska Fabryka Kotłów, ARGED = Artykuły Gospodarstwa Domowego (ten ostatni jest skrótowcem literowo-głoskowym). GIM mieściłby się śmiało w tej grupie, byłby typowym skrótowcem sylabowcem (od pierwszej zgłoski gim-. Mnie wydaje się najlepszy, proszę się przyjrzeć zapisom: LO nr 2, SP nr 5, GIM nr 10.
- Gwiazdą zespołu koszykarskiego Idei Śląska Wrocław jest Amerykanin nazywający się Lynn Greer. Jedna z gazet napisała w nagłówku: „W Greeru nadzieja”. Czy nie powinno być „W Greerze nadzieja”? (kazzi***@interia.pl)
Oczywiście. W końcówka -u w miejscowniku byłaby możliwa wtedy, gdyby koszykarz nosił nazwisko Greel. Dziennikarzom sportowym myli się nawet to, co… nie powinno! Dobrym przykładem może być nazwa Amica Wronki. Jedynie w dopełniaczu otrzymuje ona formę (kogo? czego?) Amiki, ponieważ c wymawiane jako twarde k przechodzi w miękkie ki. Inne formy zachowują literkę c: Amice, z Amicą, o Amice. A jaka jest praktyka? Proszę zajrzeć do pierwszej z brzegu gazety…
- Jest takie osiedle w Warszawie ze stacją kolejową Warszawa Choszczówka. Sami mieszkańcy nie wiedzą, jak tę nazwę odmieniać: „Mieszkam na Pradze na Choszczówce czy w Choszczówce, jak w centrum”? Jest to dla mnie tym bardziej istotne, że współredaguję lokalny miesięcznik „Nasza Choszczówka” i nie chciałabym szerzyć w nim błędów. (amp****@pf.pl )
Skoro na Pradze, to i na Choszczówce chciałoby się powiedzieć, ale zwyczaj mieszkańców może być inny. Jeśli częściej mówią oni: Mieszkam w Choszczówce, to należy to uszanować. Choszczówka, leżąca dziś w gminie Białołęka, w obrębie dzielnicy Praga, znana chociażby z tego, że znajduje się tam kaplica pw. Jasnogórskiej Matki Kościoła, była dawniej samodzielną, małą miejscowością pod Warszawą, a dopiero później włączono ją administracyjnie do stolicy. Dlatego odmiana w Choszczówce, do Choszczówki miałaby swoje uzasadnienie.
- * W słowach kolędy „Cicha noc, święta noc…” pojawia się słowo „atoli”. W dostępnych mi słownikach nie znalazłam tego pojęcia. Proszę o wyjaśnienie pochodzenia i znaczenia tego słowa. (k_no****@op.pl)
Cicha noc, cicha noc/ Wszystko śpi atoli czuwa Jezus i Maryja − tak zaczyna się pierwsza zwrotka tej pięknej kolędy w innym nieco tłumaczeniu niż powszechnie znane. Atoli to przestarzały spójnik o znaczeniu ‘lecz, jednak, mimo to’, a więc fragment tekstu, o który chodzi internautce, można przetłumaczyć tak: Wszystko śpi, lecz czuwa Jezus i Maryja.
Słowa atoli nie należy używać w tekstach potocznych, jest wówczas pretensjonalne. Razi nawet wtedy, gdy pojawia się we współczesnych felietonach (znam autorów posługujących się niepotrzebnie słowami atoli, aliści, azaliż, jeno, nader, przeto, jako że, wszak). Zamiast pisać: Miał wyjechać, w końcu atoli nie wyjechał, lepiej wprowadzić słowa jednak, lecz, mimo to.
MACIEJ MALINOWSKI
