Półtora kilograma, ale: półtorej godziny

Sporą trudność sprawia rodakom posługiwanie się liczebnikiem ułamkowym półtora.

Przede wszystkim musicie wiedzieć, że przyjmuje on dwie formy gramatyczne: półtora dla rodzaju męskiego i nijakiego oraz półtorej dla rodzaju żeńskiego. Oznacza to, że należy więc mówić i pisać:

  • półtora kilograma, półtora jabłka (bo: ten kilogram, to jabłko),

ale:

  • półtorej godziny (bo ta godzina).

Półtora to inaczej ‘jeden i pół drugiego’. Dawniej używano formy półwtora, gdyż istniał w polszczyźnie liczebnik porządkowy wtór (‘drugi’) odmieniający się rzeczownikowo: w rodzaju męskim i nijakim (ten) wtór, (tego) wtora (wtoru), w rodzaju żeńskim (ta) wtora, (tej) wtory; dopiero później upowszechniła się żeńska odmiana przymiotnikowa (tej) wtorej. Zbitkę spółgłosek -łwt w słowie półwtora trudno było jednak wymówić, więc uproszczono ją sobie do -łt. Tak oto powstała forma półtora.

Wiecie już, że trzeba mówić i pisać półtora dnia, półtora jabłka, ale: półtorej godziny. Ale jak będzie, gdy przed liczebnikiem ułamkowym półtora czy półtorej pojawią się przyimki (od, za, przed, po) i utworzy on z rzeczownikiem i przyimkiem wyrażenie przyimkowe?

Otóż pamiętajcie, że generalnie owe przyimki nie wpływają na formę rzeczownikową, która dostosowuje się do liczebnika półtora lub półtorej, czyli występuje w dopełniaczu:

– Mieli się zobaczyć za półtora miesiąca (a nie: za półtora miesiąc);

– Po półtora tygodnia (a nie: po półtora tygodniu) wszystko się wyjaśniło;

Przestała się martwić dopiero po półtorej godziny (a nie: po półtorej godzinie).

Jest jednak wyjątek. Otóż za poprawne uważa się połączenie przed półtora rokiem (np. Spotkali się przed półtora rokiem), a nie: przed półtora roku. W tym wypadku forma rzeczownika występuje w narzędniku, „nie przejmując się” obecnością liczebnika półtora. Mówimy i piszemy przed półtora rokiem jak przed rokiem.

Dodam, że nietypowo zachowuje się liczebnik półtora z wyrazem raz. Należy mówić i pisać półtora raza większy, półtora raza dłużej, choć w dopełniaczu słowa raz występuje zwykle -u, np. pewnego razu, od razu, ani razu.  Wszystko przez końcówkę -a formy półtora, która „wymusza” niejako na wyrazie raz końcówkę -a (półtor-a raz-a).

Pamiętajcie, że nietypowej formy raza, możliwej jedynie w połączeniu półtora raza, nie wolno przenosić na konstrukcje z użyciem innych liczebników ułamkowych (np. 2,5; 3,5; 4,5 itp.).

Poprawnie mówi się i pisze dwa i pół razy, trzy i pół razy, cztery i pół razy itd., a nie: dwa i pół raza, trzy i pół raza, cztery i pół raza. Forma razy dostosowuje się tu do składni liczebników dwa, trzy, cztery, a nie do członu pół (jest on tu jak gdyby mniej ważny).

Pan Literka

2 komentarze

  1. Skoro „półtora” jest liczebnikiem, to z przymiotnikiem napiszemy go łącznie? Będzie „półtoraosobowe łóżko”, „półtoramiejscowy fotel”, tak jak „dwuosobowe łóżko”, „jednoosobowy fotel”?

Komentowanie jest niedostępne.

Scroll to Top