Żłóbek

Kiedyś na 'mały żłob’ mówiono żłobek, a formę żłóbek uznawano za regionalną. Dzisiaj słowa te mają inne znaczenie…

Przy okazji świąt Bożego Narodzenia pytają mnie Państwo, czy dopuszczalne jest mówienie żłobek na symboliczne miejsce narodzin Jezusa znajdujące się w kościołach, przedstawiające stajnię, jaskinię lub grotę.

– Przecież „żłobek” to miejsce, gdzie w ciągu dnia pod opieką pozostają maleńkie dzieci, gdy matki idą do pracy – pada argument.

Według korespondentki powinno się używać wyłącznie słowa żłóbek, będącego zdrobnieniem od żłób, czyli ‘koryto, do którego wkłada się paszę dla bydła lub koni’, a które przeszło 2 tys. lat temu posłużyło jako posłanie dla niemowlęcia Jezuska.

Współcześnie wydane słowniki języka polskiego (np. Inny słownik języka polskiego PWN pod redakcją Mirosława Bańki, Warszawa 2000, t. II, s. 1414, czy Wielki słownik ortograficzny PWN pod redakcją Edwarda Polańskiego, Warszawa 2016, s. 1332-1333) tak właśnie sprawę stawiają:

zamieszczają zarówno słowo żłobek, jak i żłóbek, różnicując jednak ich znaczenie.

Żłobek to ‘dzienna placówka opiekuńczo-wychowawcza dla dzieci od 6. tygodnia do trzeciego roku życia przebywających tam w godzinach pracy rodziców’,

żłóbek – ‘mały żłób, czyli podłużna skrzynia lub koryto zwykle drewniane, umocowane na stałe w stajni i oborze, w które nakłada się paszę dla koni, bydła’.

A zatem w odniesieniu do symbolicznego, historycznego miejsca przyjścia na świat Zbawiciela w stajence i ułożenia go na prymitywnym, drewnianym posłaniu ze słomą powiemy żłóbek.

Prawie zawsze z taką formą spotkamy się w pieśniach religijnych, np.

Przy żłóbku Pana w Betlejem/ Zbieramy się co roku./ I wokół szopki stajemy/ W zachwycie jej uroku; Strzecha słomiana, nad żłóbkiem Pana lśni zorza;

Dzieciątko Jezusek leży na sianku w żłóbku.

Słowo żłóbek pojawia się też we współczesnych tekstach (wynotowałem z internetu), np.

Niewielu pamięta, że św. Franciszek wprowadził na stałe do liturgii Kościoła świętowanie przy żłóbku;

Grota betlejemska, wraz ze znajdującym się tam żłóbkiem, od samego początku była miejscem szczególnego pietyzmu i czci chrześcijan.

Jest więc dzisiaj żłobek dla niemowląt i żłóbek bożonarodzeniowy.

Okazuje się jednak, że dawniej na żłóbek można było powiedzieć żłobek. Żłobkiem nazywano ‘mały żłób do karmienia zwierząt’,

Takie właśnie znaczenie tego wyrazu zamieszczał na pierwszym miejscu Słownik języka polskiego PAN pod redakcją Witolda Doroszewskiego (Warszawa 1968, t. X, s. 1431), opatrując cytatami: Konie powyjadały słomę spod siebie i żłobków; Żłobek dla koni zrobią majstrowie.

Wariant żłóbek uznawano wówczas za regionalny.

Z punktu widzenia gramatycznego w rzeczowniku żłób dochodzi do wymiany głoski ó na o w formach przypadków zależnych (żłób, ale: żłobu, żłobowi, ze żłobem, o żłobie), a w l. mn. już w mianowniku pojawia się postać z o (żłoby, żłobów, żłobom, ze żłobami, o żłobach).

Dlatego umotywowane historycznie jest również zdrobnienie żłób – żłobek, tak jak dół – dołek, stół – stołek, rów – rowek, wór – worek itp.

Z drugiej strony znajdziemy w polszczyźnie tego typu pary wyrazowe, w których nie występuje alternacja głoskowa, tzn. przejście ó w o.

Mówimy przecież i piszemy np. chór – chórek, kościół – kościółek czy ogród – ogródek, mimo że same wyrazy kościół czy ogród (chór nie…) odmieniają się z wymianą ó na o: kościół – kościoła, kościołowi, z kościołem; ogród – ogrodu, ogrodowi, z ogrodem.

Warto jednak wiedzieć, że w wypadku zdrobnienia słowa dziób dzieje się inaczej. Forma dzióbek traktowana jest dzisiaj ciągle jako regionalna, a za poprawną uważa się dziobek.

Tak właśnie kiedyś było ze zdrobnieniem słowa żłób. Za poprawną uchodziła forma żłobek, a żłóbek o czym wspomniałem uważano za wariant regionalny.

MACIEJ MALINOWSKI

Scroll to Top