„Prokurator wszcznie śledztwo”

Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN (Warszawa 2004, s. 1334) podaje, że „formy czasu przyszłego prostego czasownika wszcząć dziś nie są używane”

– Jak brzmią formy czasu przyszłego czasownika „wszcząć”? Czy można powiedzieć lub napisać, że „prokurator wszcznie śledztwo?” A może „że weszcznie”? Przyznam się, że nie podoba mi ani jedno, ani drugie słowo. Pierwszego użył niedawno Roman Giertych pytany o postęp w sprawie zarzutów dla spółki „Srebrna” (e-mail nadesłany przez internautę; dane personalne i adresowe do wiadomości mojej i redakcji).

Owo Giertychowe wszcznie śledztwo  mocno zazgrzytało wielu osobom. Nazajutrz po tym fakcie niektóre gazety – przytaczając te słowa – na wszelki wypadek zrezygnowały z formy orzeczeniowej wszcznie i napisały:

Liczymy na to, że prokuratura rozpocznie śledztwo…

Z pewnością redaktorzy wydań dzienników zajrzeli do Wielkiego słownika poprawnej polszczyzny PWN (Warszawa 2004, s. 1334) i przeczytali, że „formy czasu przyszłego prostego [czasownika wszcząć] dziś nie są używane”.

Tylko że owym słowniku przytoczono wyrazy weszcznę, weszczniesz, weszcznie itd., a nie wszcznę, wszczniesz, wszcznie. Gdyby więc Giertych powiedział, że prokuratura weszcznie śledztwo, również musiałoby to wzbudzić wątpliwości lingwistów.

Na ową kwestię zwracał już uwagę Stanisław Szober w swoim Słowniku ortoepicznym. Jak mówić i pisać po polsku (Warszawa 1937, s. 562-563), a później Witold Doroszewski w Słowniku poprawnej polszczyzny PWN (Warszawa 1981, s. 891).

To oni pierwsi zakomunikowali, że formami weszcznę, weszczniesz, weszcznie itd. nie należy się w starannej polszczyźnie posługiwać. Proponowali zastępować je czasownikami rozpocznę, rozpoczniesz, rozpocznie… itd. (także w trybie rozkazującym zamiast weszcznij!, weszcznijcie! – rozpocznij!, rozpocznijcie!).

Stanowisko Szobera w tej sprawie spowodowane było tym, że w Słowniku języka polskiego Jana Karłowicza, Adama Kryńskiego i Władysława Niedźwiedzkiego (Warszawa 1919, t. VII, s. 766) zobaczył hasło: wszcząć, weszcznie, wszczął zilustrowane cytatami:

Jeśli co takowego weszcznie śmiech, przyczynę śmiechu ma powiedzieć;

Niesnaski się weszczną między ludźmi.

Choć autorzy nie mieli, jak widać, żadnych wątpliwości (i skrupułów), by napisać weszcznie śmiech i weszczną się niesnaski (formy osobowe czasu przyszłego z nagłosowym weszcz- wydały im się naturalne i poprawne gramatycznie), on je zakwestionował.

Tymczasem proszę zauważyć, że mówi się i pisze wziąć, ale wezmę, weźmiesz, weźmie itd., w owych brzmieniach osobowych czasu przyszłego czasownika wziąć wstawiono samogłoskę -e między głoski w- oraz z- w przedrostku (nie wchodzą w grę formy wźmę, wźmiesz, wźmie itd.) i nikomu to nie przeszkadza.

Mimo to form  weszcznę, weszczniesz, weszcznie oraz weszcznij!, weszcznijcie współcześnie się nie poleca…

A co z postaciami wszcznę, wszczniesz, wszcznie itd.? – zapytają Państwo. – Czy tak samo jak formy wźmę, wźmiesz, wźmie itd. nie wchodzą w grę?

Okazuje się, że… wchodzą, aprobuje je Katarzyna Kłosińska (vide Co w mowie piszczy?, Warszawa 2013, s. 100).

Bezokolicznik wszcząć włącza lingwistka do tej samej grupy czasowników, co zacząć, odpocząć, wypocząć (wsz– to przedrostek, –cząć to rdzeń), od których czas przyszły brzmi zacznę, odpocznę, wypocznę; zaczniesz, odpoczniesz, wypoczniesz; zacznie, odpocznie, wypocznie itd.

A skoro tak, to od wszcząć można powiedzieć i napisać

wszcznę, wszczniesz, wszcznie itd.

Kłopot z ich używaniem (to już moja refleksja…) polega jednak na tym, że przedrostek wsz– tworzy z głoskami –czn– rdzenia (na ich styku) niezwykle trudną do wymówienia zbitkę. W dodatku całe słowo brzmi jakoś dziwnie.

Niewykluczone, że Giertych zapoznał się kiedyś z opinią warszawskiej językoznawczyni na temat form czasu przyszłego czasownika wszcząć i dlatego bez obaw o popełnienie językowego uchybienia używa dzisiaj zwrotu prokuratura wszcznie śledztwo.

MACIEJ  MALINOWSKI