Owe przymiotniki skrócone uważa się dziś za nieco archaiczne, ale można ich ciągle używać
Jak powszechnie wiadomo, niektóre przymiotniki występują do dziś w polszczyźnie w dwóch postaciach, np. zdrowy, pełny, ciekawy, łaskawy, godny, wesoły, gotowy oraz zdrów, pełen, ciekaw, łaskaw, godzien, wesół, gotów. Niektórzy użytkownicy języka uważają formy skrócone za archaiczne albo typowe dla stylu książkowego i krzywią się, gdy słyszą z czyichś ust zwroty typu:
Pan będzie łaskaw skasować mój bilet;
Nie jestem godzien takiego uznania;
A dziadek zdrów?
Według nich należy mówić i pisać:
Pan będzie łaskawy skasować mój bilet;
Nie jestem godny takiego uznania;
A dziadek zdrowy?
Czy takie rozumowanie uznać za słuszne?
Otóż nie! Poprawnie jest zarówno wtedy, gdy powiemy Pan będzie łaskaw, jak i wówczas, kiedy zdecydujemy się na zwrot Pan będzie łaskawy.
Formułując wypowiedź, mamy więc do wyboru obydwie postacie przymiotników, z tym że trzeba mieć na uwadze, iż różnią się one zakresem użycia oraz odmienną funkcją składniową.
Spróbujmy się tej kwestii bliżej przyjrzeć.
Jak już wspomniałem, możemy powiedzieć czy napisać Pan będzie łaskawy skasować mój bilet; Nie jestem godny takiego uznania; A dziadek zdrowy? albo Pan będzie łaskaw…, Nie jestem godzien…; A dziadek zdrów? itd.
Wszystko jest w porządku, ponieważ przymiotniki pełne i skrócone występują tu w roli drugiego elementu tzw. orzeczenia imiennego (stąd ich nazwa predykatywne).
Kiedy jednak w grę wchodzi przydawka, muszą się pojawić wyłącznie formy pełne: łaskawy pan, godny człowiek, zdrowy dziadek.
Nie wolno się, broń Boże, posłużyć tu sformułowaniami Łaskaw pan wstał i wyszedł; Godzien człowiek z tego Nowaka; Zdrów dziadek do nas przyjechał.
Ale uwaga!
Niektóre skrócone przymiotniki (np. pełen, gotów) pełnią jednak czasem funkcję przydawki.
Dzieje się tak wtedy, gdy stoi po nich rzeczownik w dopełniaczu (jest to wówczas tzw. przydawka rozwinięta), np.
Zjadłem dziś talerz pełen zupy;
Syn był ostatnio pełen zapału;
Na stacji stał pociąg gotów do odjazdu.
Być może dlatego nie zawsze widzi się różnicę między przydawką rozwiniętą i nierozwiniętą, tzn. że należy mówić Zjadłem dziś talerz pełen zupy, ale: Poczekaj, mam jeszcze pełny talerz.
Na szyldach firm usługowych też pojawia się czasem niepoprawny napis
Pełen zakres usług krawieckich zamiast: Pełny zakres usług krawieckich.
Prawdopodobnie takie uchybienia biorą się z tego, że niektórzy mówiący czy piszący przywołują przymiotniki pewny – pewien, z których to forma skrócona pełni nieraz rolę przydawki nierozwiniętej, np.
Pewien człowiek powiedział, że…
Tylko że przymiotnik pewien znaczy tu ‘jakiś’, a to różnica zasadnicza. Jeśli mamy na myśli ‘kogoś niezawodnego, kogoś, kto daje nam poczucie pewności’, wówczas powiemy rzecz jasna Pewny człowiek z tego Nowaka!
Siła analogii działa, jak widać, tak dalece, że mylnie uważa się, iż skoro funkcjonuje sformułowanie pewien człowiek, to wolno sięgnąć po formę pełen i stworzyć wyrażenie pełen zakres usług. A to błąd.
Przypomnijmy na koniec, skąd się w ogóle wzięły skrócone przymiotniki (oprócz zdrów, pełen, ciekaw, łaskaw, godzien, wesół, gotów wymieńmy jeszcze rad, wart, żyw).
Są to pozostałości tzw. rzeczownikowej ich odmiany.
Warto wiedzieć, że kiedyś istniały w języku polskim dwa typy deklinacji owych wyrazów: właśnie rzeczownikowa i zaimkowa.
W pierwszym wypadku przymiotnik odmieniał się tak jak określany przez niego rzeczownik, np.
zdrów człowiek, zdrowa człowieka (a nie: zdrowego człowieka) itd.;
zdrowa kobieta, zdrowy kobiety (a nie: zdrowej kobiety) itd.;
zdrowo dziecko, zdrowa dziecka (a nie: zdrowego dziecka) itd.
W drugim na odmianę wpłynęły dawne zaimki ji, ja, je.
Otóż wstawiano je między przymiotnik i rzeczownik i mówiono na przykład mał-ij dom (‘mały dom’), mał-a-ja chata, mał-o-je dziecko.
Ostatecznie utrwaliła się męska końcówka -y (z -ij), żeńska -a (z -aja) i nijaka -e (z -oje), a formy mały, mała, małe zaczęto deklinować według wzoru zaimkowego, czyli małego, małemu, z małym; małej, z małą, o małej; małego, małemu, z małym, typowego obecnie dla wszystkich przymiotników.
Odmiana rzeczownikowa (kogo? czego? zdrowa człowieka; zdrowy kobiety) zanikła, ale jej szczątki widać dziś jeszcze w wyrażeniach z lewa, z prawa, z głupia frant, z cicha pęk, z wolna, po cichu, po prostu, z dawien dawna.
Trafnie ocenia prof. Jan Miodek, że są tak popularne, iż w ogóle nie uświadamiamy sobie ich archaicznego w gruncie rzeczy charakteru. To raczej formy po cichemu, po prostemu, z dawnego dawna raziłyby współcześnie nasze ucho…
MACIEJ MALINOWSKI