Chciałem wszystkich przestrzec przed posługiwaniem się słowami wartało, wartałoby.
Czy zdarza się Państwu powiedzieć:
– Wartało tam pójść, bo rozdawano gadżety;
– Wartałoby się trochę pouczyć, żeby nie dostać jedynki;
– Wartało przyjść na spotkanie w klubie;
– Wartałoby wreszcie zrobić coś pożytecznego?
Jeśli tak, to warto zapamiętać, że formy wartało, wartałoby są w starannej polszczyźnie uznawane za niepoprawne. W przeciwnym razie musiałby w niej istnieć czasownik wartać o znaczeniu ‘opłaca się, jest sens w zrobieniu czegoś; coś ma jakąś wartość, coś zasługuje na coś’, a tak nie jest.
Nie ma w oficjalnym języku polskim czasownika wartać, pojawia się on co najwyżej w gwarze (południe Polski). Dlatego w takich czy podobnych sytuacjach trzeba się posługiwać wyrazem warto (występującym w funkcji czasownika) i dołączać do niego formy: by, było, by było (byłoby). Tak więc zwroty przytoczone przez mnie na wstępnie powinny mieć postać:
– Warto było tam pójść, bo rozdawano gadżety;
– Warto było się trochę pouczyć, żeby nie dostać jedynki;
– Warto było przyjść na spotkanie w klubie;
– Warto by było (albo Warto byłoby) wreszcie zrobić coś pożytecznego.
Tak więc warto by było zapamiętać (nie: wartałoby zapamiętać), że w polszczyźnie oficjalnej nie występuje czasownik wartać, jest w niej za to wyraz warto, który ma tę właściwość, że pełni czasem w zdaniu funkcję taką samą jak czasownik, tzn. wchodzi w skład orzeczenia. Warto tworzy trzy formy czasowe:
warto (czas teraźniejszy);
warto było (czas przeszły);
warto będzie (czas przyszły);
formy trybu przypuszczającego:
warto by;
warto by było lub warto byłoby,
a także konstrukcje:
niech będzie warto;
może być warto.
Jak łatwo zauważyć, słowo warto ma zawsze tę samą postać, a o czasie czy trybie, w jakim został użyty, mówią odpowiednie postacie słowa być (było, będzie, by, by było/ byłoby).
Zwróćmy uwagę na pisownię warto by. Jak wspomniałem, warto nie jest czasownikiem odmieniającym się przez osoby, jedynie pełni funkcję czasownikową, dlatego z cząstką by pisze się je zawsze osobno (jak trzeba by, można by).
Niewykluczone, że na występowanie w mowie i piśmie błędnych form wartało, wartałoby (zamiast warto było, warto by było) może mieć wpływ czasownik wypadać w znaczeniu ‘należy, trzeba, jest wskazane; należy do dobrego tonu’, często z przeczeniem ‘jest niestosowne, nie przystoi’.
Od niego daje się utworzyć formy wypada, wypadałoby, mówi się: Wypada czasem spytać o zdanie kogoś innego; Wypadałoby najpierw zapytać o zgodę itp. Skoro poprawna jest forma wypadałoby, to może i forma wartałoby – sądzą niektórzy. Ale się mylą.
Maciej Malinowski