Wyrazów na -ę, -ęta używa się także w odniesieniu do istot ludzkich, np. do tych, które dopiero co przyszyły na świat: niemowlę – niemowlęta. Dawniej podobnych określeń nazywających osobników młodych było w obiegu więcej: pacholę – pacholęta, wnuczę – wnuczęta, chłopię – chłopięta, parobczę – parobczęta itp.
Dzisiaj już tak się nie mówi… Zamiast pacholę (inaczej ‘chłopiec, wyrostek’ albo ‘chłopiec do posług służącego we dworze szlacheckim lub w mniejszych, zamożnych gospodarstwach’) upowszechniło się słowo pachołek, zamiast wnuczę – wnuczek, zamiast chłopię – chłopiec, chłopczyk, a zamiast parobczę – parobek. Czasem używa się zdrabniających form na -ątko: pacholątko, wnuczątko, chłopiątko, parobiątko.
Wyraz kończący się na -ę nazywał również ‘młodą dziewczynę’. Istniała forma (to) dziewczę, którą obecnie posługujemy się raczej żartobliwie lub ironicznie. Jeszcze Adam Mickiewicz pisał w wierszu „Panicz i dziewczyna”:
W gaiku zielonym
Dziewczę rwie jagody;
Na koniku wronym [czyli czarnym, karym – mój przypis]
Jedzie panicz młody.
Ciekawa jest natomiast historia rzeczownika książę (pisze się to przez -ę, a nie -e, książe to błąd). Posłuchajcie…
Pierwotnie był to normalny rzeczownik rodzaju nijakiego odnoszący się do… ‘małego syna księdza’. Nie pomyliłem się – ‘syna księdza’, gdyż słowo ksiądz miało początkowo inny sens. Nie oznaczało tak jak dzisiaj ‘kapłana, duchownego’, lecz ‘władcę państwa, wodza’.
Dopiero od XVIII w. książę zmienił rodzaj gramatyczny z nijakiego (to) książę na męski (ten) książę. Zaczął nazywać już nie tylko ‘niedorosłego członka rodziny panującej’, ale w ogóle ‘członka rodziny panującej’, a nawet ‘niekoronowanego władcę państwa lub części państwa’ lub ‘arystokratę’, bez względu na wiek.
Wtedy doszło też do modyfikacji postaci fleksyjnych wyrazu książę w l. poj.
Zamiast odmiany: M. (to) książę, D. (tego) książęcia, C. (temu) książęciu, B. (to) książę, N. (z tym) książęciem, Ms. (o tym) książęciu – wykształciła się deklinacja „męska”, a jej formy uległy ściągnięciu: M. (ten) książę, D. (tego) księcia (powstała ze skrócenia, ściągnięcia ksi-ąż-ęcia), C. (temu) księciu (powstała z ksi-ąż-ęciu), B. (tego) księcia (tu pod wpływem formy dopełniaczowej), N. (z tym) księciem (powstała z ksi-ąż-ęciem), Ms. (o tym) księciu (powstała z ksi-ąż-ęciu).
Dlatego w l. mn. mówi się i pisze: Dostrzegam idących książąt, a nie: …książęta. Stało się tak dlatego, że forma książęta otrzymała nowy rodzaj gramatyczny: męskoosobowy (ci) książęta (wcześniej były te książęta), a biernik takich form równa się dopełniaczowi.
Pan Literka