To coś, o czym w ogóle nie wypada mówić…
– Jeśli Pan pozwoli, to zapytam o „kalesony”. Zbliża się zima, więc jest to słowo na czasie, mężczyźni chętnie o tym przeczytają. Dlaczego mówi się niekiedy o kalesonach, że są to „ineksprymable”? Skąd się wzięło to dziwaczne słowo? (e-mail od internauty).
Zarówno wyraz kalesony, jak i wyraz ineksprymable (tak się pisze i tak się wymawia) nie są tworami rodzimymi, ale zapożyczonymi, i to dość dawno. Na obydwa natrafiamy już w Słowniku języka polskiego (tzw. warszawskim) J. Karłowicza, A. Kryńskiego i W. Niedźwiedzkiego (Warszawa 1902, t. II, s. 208 i s. 91), a na kalesony jeszcze wcześniej – widnieją one wśród haseł w Słowniku języka polskiego (tzw. wileńskim) wydanym staraniem M. Orgelbranda (Wilno 1861, część I, s. 458).
Kalesony i ineksprymable przywędrowały do polszczyzny z języka francuskiego. Za podstawę pierwszego wyrazu wzięliśmy galicyzm caleçon [wym. kalsã] i dlatego początkowo nasi przodkowie mówili kalsony, a nie kalesony, czyli sugerowali się wymową obcego tworu (wspomina się o tym w słowniku warszawskim).
Omawiając historię słowa kalesony, warto mieć na uwadze to, że oryginał caleçon nie oznacza etymologicznie odzienia spodniego mężczyzny od pasa w dół, do kostek, lecz nazywa krótkie spodenki do połowy ud, luźne bądź przylegające do ciała, z rozporkiem, zapinane czasem na guziczki (ang. boxer shorts, boxers).
Z tego względu w czasach PRL-u oficjalną nazwą handlową takich elementów odzieży męskiej były kalesony krótkie. Dopiero kiedy upowszechniły się bawełniane ocieplacze bioder, pośladków i nóg z długimi nogawkami noszone przez mężczyzn pod spodniami, na dobre weszła do użytku nazwa kalesony, a wyrażenie kalesony krótkie odeszło w niepamięć wraz z PRL-em.
Kalesony były i są ważną częścią zimowego odzienia mężczyzn noszonego pod spodem (wraz z podkoszulkiem bawełnianym z długimi rękawami). Tylko że współcześnie szyje się je z delikatniejszej bawełny z dodatkami, co powoduje, że takie nowoczesne kalesony łatwo przylegają do ciała i nie przeszkadzają tak jak dawniej w codziennym użyciu (znika efekt podwójnych spodni).
Na ‘kalesony’ mówi się niekiedy gacie (od czasownika gacić ‘ocieplać, izolować’), dawniej było też w użyciu słowo femurały (łac. femur ‘udo’), obydwa oznaczały jednak ‘coś krótkiego, sięgającego co najwyżej ud’. Po angielsku ‘kalesony’ to long underwear men (dosł. ‘długa bielizna męska’).
Przejdźmy wreszcie do wyjaśnienia etymologii i znaczenia słowa ineksprymable. To żartobliwe określenie na kalesony (od francuskiego przymiotnika inexprimable [wym. ineksprimabl], dosł. ‘niewypowiedziany, niewysłowiony, niewymowny’). Po prostu kalesony, tak jak i gacie, majtki, slipki, pozostają tą częścią męskiej odzieży, o której absolutnie nie wypada, nie należy mówić (uznaje się ją za wstydliwą).
Myśmy ów przymiotnik zaadaptowali do polszczyzny w postaci graficznej (inexprimable > ineksprymable) i zrobili z niego rzeczownik pluralny (skoro te kalesony, to i te ineksprymable). Dzięki temu powstał zgrabny, chociaż niełatwy w artykulacji wyraz ineksprymable jako swego rodzaju eufemizm. Co ciekawe, w samym języku francuskim na ‘kalesony’ nie mówi się inexprimable, ale caleçon long. Samo caleçon oznacza ‘męskie spodenki bokserki’.
Pamiętajmy jeszcze o poprawnej odmianie wyrazów kalesony i ineksprymable, a zwłaszcza o tym, że w dopełniaczu obowiązuje forma (tych) kalesonów (nie: kaleson) oraz (tych) ineksprymabli lub (tych) ineksprymablów.
MACIEJ MALINOWSKI
PS Ostatnio mówi się podobno ineksprymable również na ‘wąskie, dopasowane spodnie’ (tzw. rurki). Rzeczywiście przypominają obcisłe kalesony…