Przymiotnik duży znaczył kiedyś co innego

Przymiotnik duży pierwotnie nie oznaczał tego, co dzisiaj (‘wielki, wysokiego wzrostu’), lecz był synonimem wyrazów mocny, silny. Czy jesteście zdziwieni?

Tak to czasem bywa z polszczyzną, że wyrazy zmieniają sens pod wpływem rozmaitych okoliczności. Przed wiekami słowo duży rozumiano zupełnie inaczej. Na przykład mówiono i pisano:

– Człowiek silnej ręki to człowiek duży;
– Gdzie prawa żadnego niemasz (dziś pisze się: nie masz), tam kto duższy, ten lepszy;
– Biją się między sobą, a który duższy, ten pan;
– A kto duższy nad Pana Boga?
– Mądrze natura opatrzyła, aby mąż był duższy, a niewiasta od męża słabszą i mdlejszą.

We wszystkich przytoczonych przykładach przymiotnik duży użyty został w znaczeniu ‘silny, mocny’, a słowo duższy, będące formą stopnia wyższego od duży – jako odpowiednik form silniejszy, mocniejszy.

Wspomnę i o tym, że oprócz przymiotników duży, duższy istniały też czasowniki dużeć, tzn. ‘stawać się silnym, mocnym’, oraz dużać się ‘siłować się z kimś, mocować, walczyć z kimś’.

Odnotowały je jeszcze Słownik języka polskiego (tzw. wileński) z 1861 r. (t. I) Maurycego Orgelbranda i w Słownik języka polskiego (tzw. warszawski) z 1900 r. (t. I) Jana Karłowicza, Adama Kryńskiego i Władysława Niedźwiedzkiego, podając cytaty: Sił mu coraz przybywa, co dzień to dużeje (czyli ‘staje się silniejszy’) czy Dużał się (tzn. ‘walczył’) z przeznaczeniem.

Możecie zapytać:

Kiedy w takim razie przymiotnik duży zaczął znaczyć ‘wielki’?

Stało się to dopiero na początku XIX w. Coraz częściej naszym przodkom coś dużego kojarzyło się  z czymś wielkim, z czymś ogromnej wielkości. Nie było w tym nic dziwnego, gdyż osobnik silny, mocny odznaczał się zwykle sporym wzrostem i niemałą wagą.

Z biegiem czasu słowo duży upowszechniło się w nowej definicji (‘wielki, wysokiego wzrostu, sporych rozmiarów’) i stało się synonimem przymiotnika wielki. Doszło do tego, że przestano używać jego formy stopnia wyższego duższy: mówiono duży człowiek, ale w stopniu wyższym nie duższy człowiek, lecz więcszy, więtszy, wreszcie większy człowiek.

Zauważcie, że i obecnie przymiotniki wielki i duży mają tę samą formę stopnia wyższego: wielkiwiększy (stopień najwyższy: największy) oraz duży – większy (stopień najwyższy: największy), a nie: dużybardziej duży.

Pan Literka

Scroll to Top