Otwarłam ‒ tak, zamkłam ‒ nie

Czasowniki zawierające w temacie przyrostek „-ną-” lub „-nę-” raz w formach czasu przeszłego zachowują ową cząstkę, a raz jej nie zachowują

Helka, otwarłam dziś stragan bardzo wcześnie, ale i wcześnie zamkłam ‒ krzyczy na całe gardło na targowisku młoda kobieta. Ile błędów zawiera owa szczera wypowiedź: jeden czy dwa?

Jeden. Nie należy mówić zamkłam, tylko zamknęłam, za to otwarłam jest formą jak najbardziej poprawną. Traktuje się ją na równi z otworzyłam, choć tej drugiej używa się częściej.

Kiedy mamy wątpliwości, jak od bezokolicznika kończącego się na -nąć powinny brzmieć formy 1., 2. i 3. osoby czasu przeszłego rodzaju żeńskiego, przywołajmy od razu formę męską 3. osoby. Jeśli da się utworzyć jej krótszą postać, czyli bez sufiksu -ną-, wówczas prawie zawsze możliwe są krótsze formy żeńskie.

Oto kilka przykładów.

Wolno powiedzieć czy napisać otwarłam, znikłam, schudłam itp. oraz otwarłaś, znikłaś, schudłaś, ponieważ istnieją w polszczyźnie i są gramatycznie poprawne formy otwarł, znikł, schudł.

Nie należy jednak włączać do owej grupy innych czasowników o podobnym brzmieniu, gdyż może się to okazać zgubne.

Na przykład bezokoliczników dźwignąć, pchnąć, ciągnąć, kopnąć czy zatrzasnąć. Ileż to razy słyszy się błędne wypowiedzi w rodzaju: Dźwigłam coś niepotrzebnie; Pchła go i się przewrócił; Ciągła go w różne miejsca; Dlaczego mnie kopłaś? czy Zatrzasła mi przed nosem drzwi.

À propos niepoprawnej formy zatrzasła, to znalazła się ona nawet w tekście jednej z piosenek Kabaretu Starszych Panów („Średnie miasta”) na płycie „Café Sułtan” z 2004 r. nagranej przez Grzegorza Turnaua. Jeremi Przybora pozwolił sobie na słowną frywolność. Napisał tak:

Gdy za tobą taka brama się zatrzasła,
trudno będzie tobie  wyjść z takiego miasta.

A powinno być: brama szatrzasnęła.

Z pewnością poecie chodziło o rym zatrzasła miasta, jednak taka licentia grammatica jest zawsze niebezpieczna, wyrządza sporo zła. Może się bowiem zdarzyć, że ktoś zapamięta błędny wyraz czy wyrażenie i będzie ich potem używał w przeświadczeniu, że skoro posłużył się nim Starszy Pan albo inny wirtuoz słowa, to uchybienia nie ma.

Jaki wniosek wypływa z tej pogadanki?

Ano taki, że musimy przyjąć do wiadomości, iż istnieją w polszczyźnie czasowniki zawierające w temacie przyrostek -ną- lub -nę, które w formach czasu przeszłego raz zachowują ową cząstkę, a raz jej nie zachowują, i że czasami w obiegu są obydwie.

Ustalenie jakichś kryteriów jest jednakowoż trudne, bo jedne czasowniki mające tę samą podstawę mogą mieć różne formy osobowe i nie zawsze o żeńskiej postaci decyduje 3. os. rodzaju męskiego.

Zdarza się na przykład, że nie istnieje krótsza forma męska, a mimo to daje się utworzyć taką formę żeńską.

Przyjrzyjmy się chociażby czasownikom błysnąć czy wyniknąć.

Mówi się pisze błysnął, a nie: błysł, i wyniknął albo wynikł, jednak żeńskie formy czasu przeszłego brzmią inaczej: błysnęła albo błysła, ale wyłącznie wynikła (a nie wyniknęła; patrz Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN, Warszawa 2004, s. 1367).

Bywa i tak, że jakiś czasownik przyjmuje w czasie przeszłym oboczne formy osobowe żeńskie w zależności od znaczenia. O wojnie powie się zawsze, że wybuchła, o kobiecie zaś, która nagle zaczęła się śmiać czy płakać, że wybuchnęła śmiechem, wybuchnęła płaczem. 

Jak sobie z tym wszystkim radzić? Nie ma wyjścia, w każdym wypadku trzeba zaglądać do słowników…

Oto zestawienie najczęściej używanych czasowników z przyrostkiem -ną // -nę- i ich formy czasu przeszłego:

biegnąć (lub biec)biegła, biegł
błysnąćbłysnęła a. błysła, ale: błysnął (nie: błysł)
ciągnąćciągnęła, ciągnął
cisnąćcisnęła, cisnął
dmuchnąćdmuchnęła, dmuchnął
dźwignąćdźwignęła, dźwignął
kopnąćkopnęła, kopnął
marznąćmarzła (a nie: marznęła), choć marzł, rzadz. marznął
otworzyćotworzyła, rzadz. otwarłam, otworzył, rzadz. otwarł
pchnąćpchnęła, pchnął
przysięgnąć, przysiącprzysięgła, przysiągł
trzasnąćtrzasnęła, trzasnął
urosnąćurosła, urósł
wybuchnąćwybuchnęła a. wybuchła, wybuchnął a. wybuchł
wyniknąćwynikła, choć wynikł a. wyniknął
zagadnąćzagadnęła, zagadnął
zamknąćzamknęła, zamknął
zatrzasnąćzatrzasnęła, zatrzasnął
zgasnąćzgasła, choć zgasł, rzadz. zgasnął
zniknąćzniknęła a. znikła, znikł a. zniknął

MACIEJ MALINOWSKI

PS
Zdaniem dra Artura Czesaka z Uniwersytetu Jagiellońskiego forma osobowa otwarłam jest częsta na Górnym Śląsku (Bielsko, Katowice) i w Małopolsce (Kraków, Rzeszów), znają ją też Wielkopolanie. W innych częściach kraju mówi się prawie zawsze otworzyłam.

Z punktu widzenia historycznojęzykowego forma otwarłam należy do odmiany zapomnianego dziś czasownika odwerzeć wypartego przez otworzyć (istniały pary otwarzać – otworzyć oraz otwierać – otewrzeć, później odewrzeć).

Bezokolicznik odewrzeć zaliczał się do tej samej grupy czasowników, co zawrzeć, rozewrzeć itp. Dlatego skoro mówi się i pisze zawarłamrozwarłam, to możliwa jest także forma otwarłam.

Scroll to Top