Motornicza − tak, kierowczyni − nie!

„Krawcową” nazywano kiedyś… ‘żonę krawca’, dlatego o kobiecie, która umie szyć, mówiono, że to „krawczyni”

Czy o kobiecie prowadzącej tramwaj można powiedzieć, że jest to motornicza, czy jednak należy pozostać przy formie męskiej motorniczy? A co z kierowcą? – pyta (gabiqzka*****@autograf.pl).

Skoro według Wielkiego słownika poprawnej polszczyzny PWN za dopuszczalne (ale potoczne) uważa się teraz określenia psycholożka, biolożka, socjolożka (sic!), to tym bardziej chyba nie powinna budzić niczyich zastrzeżeń forma motornicza. O dziwo, nie natrafimy jednak na nią w słowniku pod red. prof. Andrzeja Markowskiego. Przytacza ją natomiast bez zastrzeżeń i Uniwersalny słownik języka polskiego PWN, i Inny słownik języka polskiego PWN: motorniczy to ktoś, kto kieruje tramwajem’, a motornicza – forma żeńska od motorniczy.

Warto zaznaczyć, że przed laty już samo słowo motorniczy wzbudzało wątpliwości osób dbających o poprawną polszczyznę, które uważały, że jest sztucznie zbudowane (bo do rdzenia motor-dodano przyrostek -niczy). Istniały wprawdzie wyrazy o takim zakończeniu (np. zwrotniczy czy leśniczy), ale te miały oparcie w rzeczownikach zwrotnica czy leśnik zawierających głoskę n, podczas gdy motorniczy − nie (musiałoby wchodzić w grę słowo motornik). Dlatego na ‘człowieka kierującego tramwajem’ częściej mówiło się motorowy. Zdaniem prof. Witolda Doroszewskiego ów wyraz miał o wiele bardziej uzasadnienie, gdyż wywiedziono go wprost od formy motor przez dodanie przyrostka -owy analogicznie do funkcjonujących w polszczyźnie przymiotników używanych w charakterze rzeczowników typu gajowy czy borowy.

A jednak forma motorniczy, utworzona na wzór wyrazów zwrotniczy, leśniczy itp., wyparła ostatecznie słowo motorowy i tego drugiego (w znaczeniu ‘kierujący tramwajem’) nie znajdziemy we współcześnie wydawanych słownikach. Nie podawał go już zresztą Stanisław Szober w starym Słowniku poprawnej polszczyzny. Widniało tam jedynie hasło motorniczy, czyli ‘kierowca tramwaju’, termin motorowy zaś był opatrzony w definicję przymiotnikową (‘poruszany za pomocą motoru, np. dźwig motorowy, łódź motorowa, albo ‘dotyczący pojazdów mechanicznych i ruchu drogowego’, np. kurs motorowy, szkolenie motorowe). Ciekawe, że młodsi od Szobera autorzy (np. Mieczysław Szymczak w trzytomowym Słowniku języka polskiego PWN) odnotowywali jednak formęmotorowy w użyciu rzeczownikowym jako synonim motorniczego, tak więc trudno się dziś zżymać na kogoś, kto o prowadzącym tramwaj powie, że to motorowy.

Jest więc i motorniczy, i motornicza, nie ma natomiast żeńskiego odpowiednika wyrazu kierowca. Niezależnie od tego, czy samochód prowadzi mężczyzna czy kobieta, zawsze mówi się, że to kierowca. Teoretycznie mogłaby być… kierowczyni (na wzór mistrz – mistrzyni, znawca – znawczyni, winowajca – winowajczyni, członek – członkini), i nawet próbowano ongiś taką formę lansować (przez analogię do krawiec – krawczyni, gdyż krawcową nazywano… ‘żonę krawca’, tak jak majstrową była ‘żona majstra’, a stolarzową – ‘żona stolarza’), ale ostatecznie z niej zrezygnowano. Dlatego kiedy dzisiaj używa się wyrazu kierowca w odniesieniu do kobiety, nie ma wyjścia – trzeba powiedzieć: Mamy nowego kierowcę, panią Dorotkę.

E-maile od Czytelników:

• Dlaczego napis „ambulans” na masce karetki pogotowia można odczytać tylko w lustrze? (05*****@sms.idea.pl)

Dlatego że jeśli kierowca z różnych względów nie słyszy sygnału dźwiękowego (np. słucha głośno muzyki), w lusterku na pewno ujrzy wówczas napis ambulans na masce szybko zbliżającego się pojazdu.

• Chciałbym dorzucić coś w sprawie powiedzenia „umarł w butach”. Spotkałem się z wersją, że pochodzi ono z dawnych czasów, gdy stosowano tortury, z których jedną była ta przy użyciu „butów”, czyli rodzaju imadeł miażdżących stopy lub golenie. W razie śmierci skazańca w czasie przesłuchania nie można już było nic od niego wydobyć i stąd to powiedzenie. (eb*****@wp.pl)

Bardzo dziękuję za suplement do mojej informacji sprzed tygodnia, skąd się wzięło powiedzenie umarł w butach. Wyraz buty ma tu więc znaczenie przenośne, znaczy ‘imadła’.

• Obserwuję mylenie znaczenia czasowników „promienieć” i „promieniować”. Słyszę czasem, jak ktoś mówi: „Promieniała z niej dobroć” albo „Promieniowała ze szczęścia”. Należałoby chyba powiedzieć odwrotnie? (att*****@ih.pl)
  

 Tak, w znaczeniu ‘okazywać jakieś pozytywne uczucie’ używa się obydwu czasowników, ale trzeba wiedzieć, w jaki sposób łączą się one z innymi wyrazami. Otóż poprawnie jest promienieć ze szczęścia albo promienieć szczęściem , ale zawsze mówi się i pisze promieniowało z niej szczęście.

MACIEJ MALINOWSKI