We współcześnie wydanych słownikach nie znajdzie się odpowiedniej formy. Świadczy to niezbicie o tym, że leksykografom nie przypadła do gustu żadna potencjalna postać owego złożonego przymiotnika…
– Mam pytanie związane z późno w tym roku obchodzonym świętem „Bożego Ciała”. Od „Boże Narodzenie” mamy przymiotnik „bożonarodzeniowy”, a jak będzie on brzmiał od nazwy „Boże Ciało”? W internecie zetknęłam się z formami „bożocielny”, „bożocielski” i „bożociałowy”. Dwa pierwsze określenia wydają mi się jednak jakieś dziwne, wręcz niestosowne… – pisze internautka.
Z przymiotnikiem od nazwy Boże Ciało (owo święto Eucharystii obchodzi się w Kościele katolickim zawsze w drugi czwartek po Zielonych Świątkach, czyli po Zesłaniu Ducha Świętego) jest rzeczywiście kłopot.
Sprawdziłem w wielu współcześnie wydanych słownikach języka polskiego, poprawnej polszczyzny i ortograficznych i nigdzie nie znalazłem odpowiedniej formy. Świadczy to niezbicie o tym, że leksykografom nie przypadła do gustu żadna potencjalna postać owego złożonego przymiotnika (głównie jego druga część, od ciało).
Nie zdecydowali się oni na przymiotnik bożocielski, znany w czasach staropolskich, odnotowany jeszcze w Słowniku języka polskiego (tzw. warszawskim) Jana Karłowicza, Adama Kryńskiego i Władysława Niedźwiedzkiego (t. I, 1900 r., s. 194):
bożocielski przymiotnik od Boże Ciało.
Ponoć posługiwał się nim m.in. Cyprian Bazylik (1535-1591), zwany Cyprianem z Sieradza, kompozytor, pisarz, poeta, kalwinista (pisał: dzień bożocielski).
I trudno się dziwić językoznawcom…
Słowo cielski wszystkim nam kojarzy się nie z rzeczownikiem ciało, ale z wyrazem cielsko będącym augmentatywem (zgrubieniem) słowa ciało i mającym negatywne, nierzadko pogardliwe nacechowanie.
Zresztą słowniki nigdy go nie odnotowywały, wystąpił wyłącznie w złożeniu bożocielski. Niewykluczone zatem, że forma bożocielski była neologizmem stworzonym na własny użytek przez Cypriana Bazylika (i nie znalazła szerszego uznania).
Nie wchodzi również w grę przymiotnik bożecielny, a to dlatego, że nie istnieje dzisiaj w polszczyźnie słowo cielny, jest tylko żeńska forma – cielna – i mówi się tak ‘o krowach, łaniach itp. będących w ciąży, chodzących z cielęciem’.
Dawniej słowo cielny miało wprawdzie związek z ciałem, znaczyło to samo co cielesny, używano np. określeń cielne lekarstwo (‘leczące ciało’) czy cielne odzienie (‘koszula, spodnie itp.’), jednak nie dotrwało do naszych czasów.
Z pewnością należy też odrzucić określenie bożocielesny, ponieważ słowo cielesny owszem łączy się wprost z rzeczownikiem ciało, jednak przede wszystkim w znaczeniu fizycznym (‘dotyczący ciała’, np. kary cielesne) oraz w znaczeniu wtórnym ‘związany z pociągiem płciowym; zmysłowy’ (np. cielesne podniecenie, cielesna żądza).
Może więc postawić na brzmienie bożociałowy, najbardziej oddające nazwę Boże Ciało (boż- +spójka -o- + ciał- + przyrostek -owy, jak bożonarodzeniowy: boż- + spójka –o- + ciał- + przyrostek -owy)?
Za pomocą przyrostka -owy niezwykle często urabia się przymiotniki, ostatnio powstało np. słowo modowy (od: moda): modowy blog, modowy świat, modowe inspiracje, niewykluczone zatem, że nie raziłby i derywat od rzeczownika ciało, czyli ciałowy, a tym samym i przymiotnik bożociałowy (dzień).
Dodam, że w XVII wieku przymiotnik ciałowy był w użyciu jako synonim słowa cielesny. Później jednak upowszechnił się w zawężonym znaczeniu ‘mający ciało, złożony z ciała’ oraz w znaczeniu specjalnym, wojskowym ‘należący do ciała-korpusu, wcielony do korpusu’ i nie ostał się w słownictwie ogólnym. Od dawna nie notują go słowniki.
Z wszystkich przytoczonych w tekście (i przeanalizowanych) form przymiotnikowych od nazwy Boże Ciało (bożocielski, bożocielny, bożocielesny, bożociałowy) najbardziej sensowna wydaje się ta ostatnia.
Określenia procesja bożociałowa, dzień bożociałowy, święto bożociałowe czy weekend bożociałowy z pewnością nie rażą i gdyby ich systematycznie używać, wcześniej czy później by się upowszechniły.
Nie ma natomiast chyba sensu odkurzanie obecnie (a robią to niektóre gazety) wyrazu bożocielski i powoływanie się na to, że w XVI wieku słowniki zamieszczały go jako derywat od nazwy Boże Ciało.
MACIEJ MALINOWSKI