Nie wszyscy wiedzą, że chodzi o słowo obce, ale… rosyjskie (инструктаж), a nie francuskie (instructage). Tego drugiego w ogóle nie ma!
To, o czym zamierzam napisać, doskonale nadaje się jako haczyk w konkursach ortograficznych. Jest też jednak przykładem na to, że pod wpływem różnych czynników jakieś słowo zaczyna funkcjonować w nowym znaczeniu, pisze się inaczej i wchodzi na miejsce formy od dawna istniejącej w polszczyźnie, wcale jej nie zastępując.
Tak się właśnie stało ze staropolskim wyrazem instruktarz (zapisywanym przez rz), który został wyparty przez instruktaż, a nie musiał, bo ten drugi znaczy co innego.
Dziś już mało kto wie, co to był instruktarz (że ‘zbiór instrukcji’), za to o instruktażu (czyli ‘udzielaniu instrukcji’) słyszał każdy.
Jeśli pojawiają się jakieś wątpliwości, to jedynie tego rodzaju, czy słowo to ma coś wspólnego z grupą rzeczowników pochodzenia francuskiego kończących się na -age [wym. aż].
Otóż nie ma – odpowiadam! Ale po kolei…
W dawnej polszczyźnie występował wyłącznie rzeczownik instruktarz (pisany przez rz), wywiedziony ze średniowiecznołacińskiej formy instructarium, mający znaczenie ‘zbiór instrukcji, księga z instrukcjami, zwłaszcza skarbowymi’.
Był poprawnie utworzony i zapisany, gdyż rodzime twory powstawały w ten sposób, że do obcego rdzenia dodawano polski przyrostek -arz odpowiadający łacińskiemu -arius lub -arium.
Staropolszczyzna miała wiele takich wyrazów, np. elementarz (łac. elementarius), kałamarz (łac. calamarius), komentarz (łac. commentarius) czy inwentarz (łac. inventarium).
Nic więc dziwnego, że słowo instruktarz odnotowywały wszystkie słowniki, m.in. Słownik języka polskiego Samuela Bogumiła Lindego (czytamy tam: ‘zbiór instrukcyj’, np. ‘celny, owa to miara wiele od czego do skarbu oddawać należy’) czy tzw. Słownik języka polskiego, tzw. wileński Maurycego Orgelbranda z połowy XIX w.
Ale nieoczekiwanie forma instruktarz zaczęła ustępować miejsca wyrazowi instrukcja, traktowano ją jako przestarzałą, aż w końcu wyeliminowano z polszczyzny (np. Nowy słownik języka polskiego Tadeusza Lehra-Spławińskiego z 1938 r. już hasła instruktarz nie zawierał).
Za to (gdzieś w pierwszych dziesiątkach XX w.) pojawiło się w języku polskim nowe słowo − instruktaż (pisane przez ż, brzmieniowo takie samo jak archaiczny instruktarz, jednak o odmiennym nieco sensie), którym posługiwano się początkowo jedynie w żargonie wojskowym, ale które później weszło do języka urzędniczego, technicznego i na dobre upowszechniło się w polszczyźnie ogólnej.
Nie wszyscy jednakowoż zdają sobie sprawę z tego, że chodzi o wyraz… rosyjski инструктаж, przejęty przez nas w nowym znaczeniu (‘udzielanie instrukcji’) wraz z pisownią (аж = aż).
Sądzi się, że jest to rzeczownik francuski, jeden z wielu kończących się na -age, a więc zapisywanych po polsku jako -aż (reportaż = reportage; arbitraż = arbitrage; montaż -= montage; pasaż = passage; kolportaż = kolportage, garaż = garage).
Takie mniemanie jest złudne.
Forma instruktaż nie może należeć do owej grupy z prostej przyczyny: nie ma francuskiego wyrazu, który by był podstawą naszego instruktażu (pilotage został utworzony od czasownika piloter, garage – od czasownika garer, reportage – od czasownika reporter itp., a instructage…? ), w słownikach zaś znajdziemy jedynie francuską formę instruction (‘instrukcja’).
Tak więc zapamiętajmy, że słowo instruktaż jest zapożyczeniem, ale z języka… rosyjskiego (sic!), które sami Rosjanie uważali pierwotnie za nowotwór (wymyślony przez dziennikarzy) i którego długo nie wprowadzali do obiegu ogólnego.
Miejmy jednak na uwadze i to, że istniał kiedyś w polszczyźnie rzeczownik instruktarz, czyli ‘zbiór instrukcji’, a dziś wystarczy mówić i pisać po prostu instrukcja.
MACIEJ MALINOWSKI