Za nami główne obchody 100-lecia harcerstwa w Polsce z udziałem eksdruha, prezydenta RP Bronisława Komorowskiego. Zlot Stulecia Harcerstwa, który odbył się 23 sierpnia 2010 r. w Krakowie, zgromadził blisko 8 tys. osób. Pomyślałem, że warto przy tej okazji przybliżyć Wam etymologię słowa harcerz, gdyż jest niezwykle ciekawa.
Wyraz harcerz wszedł do polszczyzny już w XV w., jednak przez długi czas nie oznaczał tego, co dziś, czyli ‘członka dziecięcej organizacji skautingu’. Harcerzem (pisano także niekiedy hercerz albo arcerz) nazywano albo ‘żołnierza lekkozbrojnego, harcownika, który brał udział w utarczce przed zasadniczą bitwą, albo ‘żołnierza należącego do przybocznej straży królewskiej, halabardnika’.
Jak widzicie, harcerzem był więc pierwotnie harcownik, czyli ktoś, kto uprawiał harc, tzn. ‘pojedynek przed bitwą’. Dawniej istniało bowiem w polszczyźnie słowo l. poj. (ten) harc, które oznaczało ‘walkę rycerzy ochotników obu nieprzyjacielskich wojsk staczaną przed rozpoczęciem bitwy’. Używał go np. Henryk Sienkiewicz, w „Ogniem i mieczem” (t. II, rozdział XXVI) pisał tak:
Wychodził na harc pan Longinus, ale nikt przeciw niemu nie chciał stanąć – strzelano tylko doń z daleka. Wyrażenie na harc należało więc rozumieć jako ‘na małą walkę, pojedynczą utarczkę z kimś’.
Dopiero później termin harc nabrał innego sensu. Ponieważ podczas harcu walczący żołnierze dawali popis zręczności w jeździe konnej, z czasem dostrzeżono w takim widowisku więcej zabawy czy psotnych igraszek niż prawdziwej bitwy i w ten sposób upowszechniło się pluralne określenie harce na wszelkiego rodzaju swawole, turnieje, zabawy, igraszki.
A zatem przed stuleciami harcerz miał wiele wspólnego z takimi wyrazami jak harce, harcownik, harcowanie, harcować. Ale uwaga: nie jest to słowo polskie, utworzyliśmy je na wzór staroczeskiej formy harcieř [wym. harcierz] pochodzącej z dawnych form niemieckich hartschier, hertschier, hatschier (‘członek gwardii przybocznej cesarza niemieckiego i książąt niemieckich’). Te z kolei mają związek z włoskim rzeczownikiem arciere (‘łucznik’, od arco ‘łuk’, łac. arcus).
Jak to się więc stało – możecie spytać – że na początku XX w. słowo harcerz zmieniło starodawne znaczenie i zaczęło nazywać polskiego członka międzynarodowej organizacji młodzieżowej założonej przez Anglika Roberta S. Badena-Powella [czyt. Beidena Pauela]?
Powód był prozaiczny: po prostu nie chciano się posługiwać angielskimi zapożyczeniami scout, scouting. Wskrzeszono więc dawne określenie harcerz, nadano mu jednak nieco inny, przenośny sens ‘dzielny, sprawny młodzieniec’. Uznano je za właściwe, gdyż każdy harcerz ma do wykonania harc, tzn. jakieś indywidualne zadanie kształtujące jego charakter i przełamujące wszelkie słabości’. Cóż, wyraz harc również nabrał innego znaczenia, niż to, jakie miał dawniej.
Pan Literka