Zetknęliście się już kiedykolwiek z tytułowym określeniem passe-partout [wym. pas partu]? Jeśli nie, to posłuchajcie, jego historia jest bowiem ciekawa, a znaczenie nie jedno, tylko kilka.
Jak widać, mamy do czynienia z galicyzmem, to znaczy wyrazem pochodzącym z języka francuskiego, w dodatku takim, który ciągle zachowuje pisownię oryginalną (nie spolszczyliśmy go graficznie) i akcent pada w nim na ostatnią sylabę, co sprawia, że pozostaje nieodmienny (przyjmuje rodzaj nijaki).
We francuszczyźnie passe-partout znaczy dosłownie ‘wejście wszędzie’ (od czasownika passer ‘przechodzić’ + partout ‘wszędzie’), dlatego owo słowo jest tam zarówno rzeczownikiem o znaczeniu ‘wytrych’, jak i przymiotnikiem (‘pasujący do wszystkiego, odpowiedni na każdą okazję’). Zwrot ouvrir la porte avec un passe-partout brzmi po przetłumaczeniu ‘otworzyć drzwi wytrychem, za pomocą wytrychu (wytrycha)’.
O dziwo, u nas wyrażenie passe-partout nie upowszechniło się w definicji, o której mowa, choć obecnie niektórzy pod wpływem niemieckiego wyrazu Passepartout (pisanego łącznie) nazywają tym właśnie określeniem ‘klucz centralny, uniwersalny, którym da się otworzyć wiele zamków, stosowany np. w hotelach (to inaczej ang. skeleton key, passkey lub master key).
Współcześnie w języku angielskim również na ‘koszulkę typu T-shirt’ i ‘maskę’ mówi się ponoć przenośnie passe-partout.
W słownikach języka polskiego, wyrazów obcych i poprawnej polszczyzny od początku podawane były zupełnie inne definicje passe-partout. Nazywano tym określeniem:
- ‘stały bilet upoważniający do wolnego wstępu do teatru, kina czy filharmonii’;
‘obramowanie rysunku, fotografii, akwareli, drzeworytu, ryciny itp. wykonane z kartonu lub z tektury, mające znaczenie ochronne i estetyczne’; inaczej ramkę kartonową, tekturową z wycięciem trochę mniejszym od fotografii, ryciny itp.’.
Istniała jeszcze trzecia, ale z dziedziny poligrafii: ‘karta książki z przyklejoną odbitką ilustracji’.
Dlatego większość wykształconych Polaków rozumie omawiane słowo właśnie w ten sposób: że ktoś miał passe-partout do wszystkich teatrów w mieście bądź że meloman szczycił się posiadaniem od wielu lat passe-partout do filharmonii, a z drugiej strony, że ładnie wygląda fotografia babci w pięknym passe-partout stojąca na kredensie w salonie lub że malarka zawsze oprawiała namalowane przez siebie obrazy w rozmaite passe-partout.
Dlatego i Wy zapamiętajcie znaczenie zapożyczenia passe-partout i poprawnie posługujcie się nim w przyszłości.
Pan Literka
Bardzo elegancko wyjaśnione. Dziękuję
A.