Ustalenie etymologii słowa kretes nie należy do spraw łatwych, nie ma bowiem stuprocentowej pewności, skąd się w polszczyźnie wzięło i co uznać za jego podstawę
– Spotykam się od czasu do czasu z powiedzeniem „przegrać z kretesem”, co znaczy „zostać pokonanym całkowicie, doszczętnie”. Zastanawia mnie jednak, o co chodzi z tym „kretesem”, jakie jest pochodzenie tego wyrazu (e-mail nadesłany przez internautkę).
Ustalenie etymologii słowa kretes nie należy do spraw łatwych, nie ma bowiem stuprocentowej pewności, skąd się w polszczyźnie wzięło i co uznać za jego podstawę.
Andrzej Bańkowski w swym Etymologicznym słowniku języka polskiego (Warszawa 2000, t. I, s. 815), odnotowując hasło kretes, pisze: „fikcyjne w słownikach”, i odsyła zainteresowanych do wyrażenia z kretesem.
Niestety, tom III (cz. I i II) tego leksykonu nie ujrzał dotąd światła dziennego ( wyszły jedynie dwa tomy…), więc nie możemy się dowiedzieć, jak etymolog interpretował pochodzenie tego powiedzenia.
Warto dodać, że 90 lat temu Aleksander Brückner (Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 1927, s. 266) traktował wyraz kretes jako ‘jakąś popsutą łacinę (por. rwetes itp.) i zastanawiał się, czy aby nie ma on związku ze słowem kreda do XVIII w. występującym w dawnej polszczyźnie w postaci kreta (łac. creta) i tworzącym derywaty kretny, kretowy nawiązujące brzmieniem i budową (początkowe kret-) do formy kretes (dopiero w XIX w. upowszechniła się postać z -d – kreda).
Cóż by jednak miał oznaczać ów kretes wywiedziony od słowa kreta, utworzony nietypowym przyrostkiem -es (kret– + -es) być może przez analogię do skweres (kweres) ‘łopot, ambaras, zamęt’ czy rwetes ‘hałas połączony z bieganiną, pośpiechem’?
Taką hipotezę należy raczej odrzucić…
Bardziej prawdopodobne wydaje się łączenie rzeczownika kretes ze starym wyrazem krta funkcjonującym do dzisiaj w brzmieniu krzta.
Jak wiadomo, wyrażenie do krzty znaczyło i znaczy ‘do szczętu, do cna’, a zatem z tego właśnie mogło się wziąć następnie powiedzenie z kretesem, tzn. ‘ze szczętem, doszczętnie, całkowicie’.
Z kretesem, tzn. „do krty nie zostawując” – czytamy w definicji zawartej w Słowniku języka polskiego M. Samuela Bogumiła Lindego (Lwów 1855, t. II, s. 492).
To jednak chyba również trop chybiony…
Na najbardziej sensowny ślad w dochodzeniu do prawdy w poszukiwaniu etymologii słowa kretes naprowadza nas informacja znaleziona w Słowniku języka polskiego M. Samuela Bogumiła Lindego i w Słowniku języka polskiego (tzw. warszawskiego) Jana Karłowicza, Adama Kryńskiego i Władysława Niedźwiedzkiego (Warszawa 1902, t. II, s. 546).
Z przytoczonych źródeł dowiadujemy się, że nasi przodkowie posługiwali się nie tylko wyrażeniem z kretesem, ale także jego obocznością z kreteszem.
Potwierdzają to cytaty z tekstów dawnych autorów, przytoczone przez leksykografów dla zobrazowania użycia tego wyrażenia:
Całe ich miasto zburzył i państwo z kreteszem wywrócił; „Buntownicze plemię z kreteszem gubią.
Niewykluczone więc, że owo z kreteszem trzeba łączyć z czasownikiem węgierskim tönkretesz [wym. tenkretes] ‘naruszać, psuć, niweczyć’.
Słowo kretesz byłoby zatem wprost odwzorowaniem graficznym części słowa tönkretesz, tak jak kretes – odwzorowaniem węgierskiej wymowy cząstki –kretesz (dwuznak sz czyta się jako [s]).
Jan Karłowicz, Adam Kryński i Władysław Niedźwiedzki nie mieli wątpliwości, że powiedzenie z kretesem ma związek z czasownikiem tönkretesz, co odnotowali po wyjaśnieniu znaczenia słowa kretes i podaniu przykładów jego użycia.
Dodajmy na koniec, że kiedyś mówiono także bez kretesu.
MACIEJ MALINOWSKI
PS Z zainteresowaniem przeczytałem tekst nt. pochodzenia wyrażenia z kretesem. Trop węgierski jest ciekawy, ale chciałbym zaproponować jeszcze jeden – w sanskrycie istnieją (jako rzeczowniki) słowa kRtsa, kArtsna i kRtsnatA. Słowa te zapewne pochodzą od wspólnego rdzenia. Można je przetłumaczyć jako 'całkowitość, totalność, zupełność, kompletność albo całokształt’. Czy od tego samego rdzenia pochodzi nasz kretes i skąd się do naszej mowy oraz jakimi drogami przedostał – tego tylko na tej podstawie ustalić nie można. Jednak warto zwrócić uwagę, że węgierskie tönkretesz i jego znaczenie (’naruszać, psuć, niweczyć’) jest o wiele dalsze naszemu rozumieniu słowa kretes. Natomiast sanskryckie znaczenie słowa wydaje się przynajmniej z naszym kretesem jako bardzo zbliżone. Na tej samej podstawie można byłoby się zastanawiać nad powiązaniem sanskryckiego tropu ze słowem krzta i wyrażeniem do krzty. Znaczenie tego słowa (’do szczętu, do cna’) wydaje się również być bardzo zbliżone do np. sanskryckiego kRtsa. Oczywiście mogą to być powiązania zupełnie przypadkowe (e-mail od innego internauty)