W szczerym polu

W dawnej polszczyźnie przymiotnik ten występował w wielu znaczeniach. W dwóch z nich był synonimem wyrazów goły, pusty oraz niezanieczyszczony, czysty i dlatego nasi przodkowie mogli używać wyrażeń w szczerym polu czy szczere złoto, szczere wino, które utrzymały się w obiegu komunikacyjnym do dzisiaj

– Zainteresowało mnie ostatnio, dlaczego mówi się w „szczerym polu”? Przecież słowo „szczery” odnosi się do przymiotów człowieka, „ktoś jest szczery”, gdyż nie kłamie, ma zasady, tak został wychowany. Jak „pole” może być „szczere”? (e-mail nadesłany przez internautkę karolin***@op.pl).

Jeśli zajrzymy do słowników języka polskiego wydanych przed stuleciem (np. do Słownika języka polskiego J. Karłowicza, A. Kryńskiego i W. Niedźwiedzkiego, Warszawa 1915, t. VI, s. 584), to przekonamy się, że w haśle szczery – na I miejscu – podaje się następujące znaczenie tego przymiotnika:

szczery, czyli ‘czysty, bez przymieszki [czyli domieszki], bez odmiany, prawdziwy, nie zafałszowany, rzetelny, sam tylko, goły, nagi’.

Wśród przykładów użycia tego słowa znajdziemy takie oto cytaty:

W niebie szczere rozkosze; Próżnaby robota była, jeśliby kto na szczerym piasku posiał pszenicę; W szczerym polu na ustroni złote jabłka na jabłoni; Szczery step; Idę za mąż szczerą dziewką.

Dopiero w drugiej kolejności wyjaśniony zostaje sens, do którego – mając na myśli słowo szczery – jesteśmy dzisiaj przyzwyczajeni: 2. ‘niekłamany, nieobłudny, nie fałszywy, otwarty, serdeczny, rzetelny’, np. szczery człowiek, szczery żal, szczera miłość, szczere życzenia, szczere współczucie, szczera mowa, szczera prawda.

To jednak nie wszystko. Odnotowuje się tam dalsze znaczenia przymiotnika szczery:

  1. a) ostry, pracowity, pilny, chętny do roboty’, np. szczery koń; b) ‘hojny, szczodry’; 4. ‘coś chemicznie czystego’, np. szczery metal, szczere złoto; 5. med. „szczera” ropa, tzn. ‘gęsta ropa’ (tłum. latynizmu pus bonum et laudabile).

Jak widać, w dawnej polszczyźnie przymiotnik szczery występował w wielu znaczeniach. W dwóch z nich był synonimem wyrazów goły, pusty oraz niezanieczyszczony, czysty i dlatego nasi przodkowie mogli używać wyrażeń w szczerym polu czy szczere złoto, szczere wino, które utrzymały się w obiegu komunikacyjnym do dzisiaj.

Szczere pole było po prostu ‘polem pustym gołym, terenem pozbawionym drzew, zabudowań’, tak jak szczere złoto i szczere wino nazywało ‘złoto, wino prawdziwe, bez domieszek’.

Mówi się też jeszcze niekiedy szczera polszczyzna, gdy chodzi o ‘język pozbawiony obcych wpływów’.

W niektórych słownikach (np. w Uniwersalnym słowniku języka polskiego PWN pod redakcją Stanisława Dubisza, Warszawa 2003, t. III, s. 1501) natrafimy jeszcze okazjonalnie na pierwotny sens wyrazu szczery (‘wolny od domieszek, naleciałości, czysty’), lecz zwykle owo znaczenie opatruje się wówczas kwalifikatorami: dawny, książkowy.

Współcześnie jednak ów dawny (genetyczny) sens przymiotnika szczery odchodzi powoli w zapomnienie. W słownikach – inaczej niż przed laty – podaje się prawie zawsze wyłącznie wtórne znaczenie: 1. ‘nieukrywający swoich myśli, uczuć, zamiarów, pozbawiony fałszu; otwarty, 2. ‘nieudawany, prawdziwy, autentyczny’.

Przyzwyczailiśmy się zatem do tego, że bywa się z kimś do bólu szczerym, mówi się szczerą prawdę czy daruje coś ze szczerego serca. Może być również szczery żal, szczery smutek, szczery podziw dla kogoś, szczere wzruszenie czy szczere zainteresowanie kimś lub czymś.

Zwróćmy jednak uwagę na to, że opisane przeze mnie znaczenia przymiotnika szczery pozostają jednak mimo wszystko sobie bliskie.

Jak pisze Katarzyna Kłosińska (Co w mowie piszczy?, Poznań 2013, s. 47), „Pierwotne było to, które odnosi się do cechy fizycznej, prasłowiański przodek szczerego znaczył ‘czysty, przejrzysty, naturalny’. Potem, jak to zwykle bywa, odnieśliśmy cechę fizyczną do sfery psychicznej, czyli zauważyliśmy podobieństwo między jakąś przejrzystą, naturalną, niezanieczyszczoną substancją a człowiekiem, który wyjawia swe uczucia, który zachowuje się w sposób naturalny i jest »przejrzysty emocjonalnie«”.

Dzisiaj o dawnym znaczeniu przymiotnika szczery przypominają nam właśnie wyrażenia i zwroty traktowane po części jako frazeologizmy, takie jak szczere pole (w szczerym polu), szczera pustka (‘teren pusty, pozbawiony zabudowań, roślinności’) czy ktoś, coś jest jak szczere złoto (‘o kimś lub o czymś wysoko cenionym’).

MACIEJ  MALINOWSKI

 

Scroll to Top