Od dawna zadomowione są polszczyźnie tzw. wyrazy cytaty (lub wyrażenia cytaty) przejęte z języka francuskiego gros, à propos i vis-à-vis. Charakteryzują się tym, że nie poddały się dotąd graficznej polonizacji, tzn. muszą być zapisywane tak jak w oryginale.
Trudnością jest nie tylko pisownia gros, à propos i vis-à-vis, ale i sposób wymowy. Nie wszyscy wiedzą (dotyczy to także dorosłych), że wymienione wyrazy czy wyrażenia artykułuje się bez wygłosowego s i że przycisk w wypadku dwóch ostatnich słów pada na sylabę ostatnią (jest to tzw. akcent oksytoniczny).
Najpierw o słowie gros.
To inaczej z fr. ‘większa część, większość’, np. Gros moich kolegów i koleżanek uczy się bardzo dobrze; Gros wolnego czasu młodzi ludzie spędzają przy komputerze. Nie wolno zapisywać gros jako gro (Gro moich kolegów i koleżanek…; Gro wolnego czas…) i mówić [gros] zamiast [gro]. I jeszcze jedno: gros nie znaczy ‘wiele, mnóstwo’!
Dodam, że słowniki notują drugie znaczenie wyrazu gros ‘dwanaście tuzinów’, jednak w tym wypadku wymawia się go z głoską s, gdyż chodzi o słowo grosse (douzaine), co dosłownie znaczy ‘wieki tuzin’. Ten francuski wyraz artykułuje się jako [gros], został więc spolszczony i zapisuje się go jako gros.
Wyrażenie à propos również pochodzi z francuszczyzny, znaczy ‘co do…, w związku z…, w odniesieniu do…’ i stosowane bywa wtedy, gdy wprowadza temat wypowiedzi, np. À propos wczorajszego wystąpienia… czy może mi pan przypomnieć główną myśl?; À propos tego, o czym mówisz… czy jesteś w stanie pojechać jutro ze mną do miasta? Za synonimy à propos uważa się a właśnie; przy okazji; przy sposobności; na marginesie; swoją drogą.
Wreszcie trzecie francuskie określenie vis-à-vis. Dosłownie vis-à-vis znaczy ‘twarzą w twarz’ (fr. vís ‘twarz, oblicze’, od łac. visus ‘zjawisko, wygląd’), stąd wtórne znaczenie ‘naprzeciwko, naprzeciw siebie np. mieszkająca, pracująca, siedząca osoba’.
Niektórzy sądzą, że vis-à-vis ma związek z łacińskim słowem vis ‘siła’ i dlatego należy je wymawiać jako [wizawis], co ma niby znaczyć ‘siła naprzeciwko siły’. Nic bardziej błędnego… Etymologicznie owo wyrażenie przywołuje inną łacińską formę, visus (‘zjawisko, wygląd’), ale jest rdzennie francuskie i dlatego wymawia się je z pominięciem końcowej głoski s.
Zapamiętajmy więc, że zawsze pisze się gros, à propos, vis-à-vis (w tych ostatnich kreseczka nad a „na Szczecin”, a nie „na „Suwałki”), ale wymawia [gro], [a propo], [wizawi]. Artykułowanie [gros], [a propos] czy [wizawis] uznaje się za rażacy błąd.
Maciej Malinowski