Z punktu widzenia etymologicznego za formę bardziej uzasadnioną uznaje się wariant męski omawianego słowa
– Z zainteresowaniem przeczytałam Pańskie wyjaśnienie na temat tego, że należy mówić i pisać w dopełniaczu liczby mnogiej „superlatywów”, a nie „superlatyw”. A z drugiej strony „tantiem”, nie „tantiemów”. Pomyślałam sobie wtedy o innym określeniu – „determinanty” – oznaczającym „czynniki wpływające na coś w zasadniczy sposób”. Czy poprawnie jest w II przypadku liczby mnogiej „determinantów, czy „determinant”? Ja mówię „determinantów” (e-mail od internautki).
Rzadki to wypadek w polszczyźnie, żeby jakiś rzeczownik miał podwójną rodzajowość gramatyczną, czyli występował zarówno w rodzaju żeńskim, jak i męskim, i żeby obydwa zostały przez leksykografów zaakceptowane.
A tak się właśnie stało ze słowem (nieco książkowym), o które pyta internautka. Nie wszyscy użytkownicy polszczyzny zdają sobie – jak widać – sprawę z owej osobliwości gramatycznej i słysząc bądź widząc w tekście jedną formę fleksyjną, uznają ją z góry za błędną.
Warto się więc niekiedy z ostateczną opinią na dany temat językowy powstrzymać…
Według współczesnych wskazań normatywnych słowników może być i (ten) determinant, i (ta) determinanta (np. Wielki słownik wyrazów obcych PWN pod redakcją M. Bańki, Warszawa 2003, s. 268).
Determinant lub determinanta (fr. déterminant) to inaczej ‘czynnik określający, wyznaczający coś, wpływający na coś, determinujący coś’.
Ów wyraz ma również dwa inne znaczenia:
biologiczne (według teorii Weismanna ‘cząstka plazmy zarodkowej komórek płciowych zawierająca w sobie wszystkie cechy przyszłego organizmu przekazywane mu dziedzicznie’) oraz
matematyczne (‘wyróżnik, za pomocą którego prosto i krótko formułuje się reguły dotyczące istnienia i liczby rozwiązań układu algebraicznych równań liniowych’).
Jeśli się więc zdecydujemy na użycie formy (męskiej), w dopełniaczu l.mn. będzie (tych) determinantów, np.
bez niektórych determinantów zdrowia trudno normalnie funkcjonować;
widać za dużo determinantów agresji i chuligaństwa wśród młodego pokolenia;
pewnych determinantów rozwoju trudno nie zauważyć.
Kiedy postawimy na wariant żeński, w II przypadku wystąpi forma (tych) determinant, np.
wyzwolić się w życiu z traumatycznych determinant młodości;
mieć więcej wyrozumiałości dla determinant ludzkiego postępowania;
sukces zależy od sprzyjających determinant zawodowych.
Warto jednak wiedzieć o tym, że z punktu widzenia etymologicznego za formę bardziej uzasadnioną uznaje się wariant męski omawianego słowa (ten) determinant (inaczej ‘wyznacznik’). Wywodzi się ona bowiem z łacińskiego imiesłowu przymiotnikowego czynnego determinans, -ntis (‘określający, wyznaczający’).
Włączając ją do polszczyzny i jednocześnie gramatycznie przystosowując do systemu językowego, z formy dopełniaczowej determinantis utworzyliśmy – przez odrzucenie końcowego -is – rzeczownik rodzaju męskiego (ten) determinant.
I właśnie hasło determinant widniało – jako wyłączne – w Słowniku języka polskiego PAN pod redakcją W. Doroszewskiego (Warszawa 1960, t. II, s. 107). Wariant żeński determinanta pojawił się w obiegu stosunkowo późno (pod koniec lat 70. zamieścił go Słownik ortograficzny języka polskiego PWN pod redakcją M. Szymczaka, Warszawa 1978, s. 270).
Przejście (tego) determinanta w (tę) determinantę zostało prawdopodobnie spowodowane oddziaływaniem rzeczownika (ta) dominanta (‘główny motyw, element wybijający się’), który choć także o imiesłowowym rodowodzie łacińskim (dominans, -ntis ‘panujący, rządzący’), upowszechnił się nie wiadomo dlaczego jedynie w postaci żeńskiej.
Skoro mówiono i pisano (ta) dominanta, z czasem weszła do użycia forma (ta) determinanta jako oboczność (tego) determinanta.
MACIEJ MALINOWSKI