Zwracałem już kiedyś uwagę na to, że są w polszczyźnie wyrazy kończące się na –ówka (np. bacówka, parówka, żarówka, makówka, stalówka), ale są i takie, które choć przy wymawianiu słyszymy [ufka], zapisuje się je inaczej, przez –uwka (np. skuwka, zasuwka, okuwka, wsuwka).
Wyjaśniłem wówczas, dlaczego tak się dzieje, ale przypomnę…
Rzeczowniki bacówka, parówka, żarówka, makówka, stalówka (zdrobnienia) powstały odpowiednio od wyrazów baca, para (czyli ‘dwie sztuki’), żar, mak, stal przez dodanie przyrostka -ówka.
Rzeczowniki skuwka, zasuwka, okuwka, wsuwka (także zdrobnienia) utworzono nieco inaczej – od czasowników skuwać, zasuwać, okuwać, wsuwać, od których odcięto zakończenie -ać i którym dodano przyrostek -ka (skuw- + ka, zasuw- + ka, okuw-+ ka, wsuw-+ ka).
Jak widzicie, w tych drugich wyrazach nie chodzi o żaden przyrostek -uwka, gdyż dwie pierwsze (u i w) należą do tematu czasowników skuwać, zasuwać, okuwać, wsuwać. Z tego właśnie względu, choć słowo zasuwka znaczy ‘mała zasuwa’, czyli jest zdrobnieniem rzeczownika zasuwa, musimy je zapisywać przez u, a nie ó (zasuw- + ka).
Wyjaśniając to, wspomniałem Wam jednak i o tym, że zdarza się czasem, iż poprawne są obydwa zapisy. Można np. pisać podkówka i podkuwka w zależności od znaczenia tych słów. Kiedy chodzi o ‘małą podkowę’, pisze się podkówka (podk- + ówka), gdy zaś mowa o ‘okuciu o kształcie półkolistym chroniącym obcas przed ścieraniem’, wówczas obowiązuje pisownia podkuwka (podkuw- + ka).
Dzisiaj chcę opowiedzieć o podobnej osobliwości w pisowni.
Popatrzmy: są rzeczowniki beczułka, deszczułka, rzeczułka itp., a więc takie, które kończą się na -ułka (przez u), ale są i takie, które pisze się przez -ółka, np. szkółka, pszczółka, stodółka.
Ale uwaga. Prawdziwy przyrostek (sufiks) zdrabniający -ułka mają jedynie beczułka, deszczułka, rzeczułka, powstałe od wyrazów beczka, deska, rzeczka przez zamianę przyrostka –ka na –ułka (becz- ułka, deszcz-ułka – tutaj głoska s przeszła w szcz-, rzecz-ułka).
W zdrobnieniach szkółka, pszczółka, stodółka rzecz wygląda inaczej. Przyrostkiem jest jedynie -ka, cząstka -ół należy bowiem do tematów wyrazów podstawowych szkoła, pszczoła, stodoła (tylko że o przeszło w ó: szkół-ka, pszczół-ka, stodół-ka).
Musicie na to uważać, gdyż kiedy się o tym nie wie, łatwo o popełnienie językowego uchybienia. A popełniają je nawet dorośli! W jednym z odcinków nowego telewizyjnego show „Kocham Cię, Polsko” w TVP 2 znane osoby odpowiedziały, że pisze się… beczółka.
Uważajmy też na ortografię niektórych nazw ptaków. Raz pisze się białoczółka (‘gęś polna’), jaskółka i gżegżółka (to gwarowa nazwa kukułki), a innym razem kukułka (może od łac. Cuculus) i pustułka (to ‘ptak z rodziny sokołów’).
Pan Literka