Pleść farmazony

Warto zajrzeć do słowników, żeby się przekonać, co pierwotnie oznaczał farmazon i że miał inne brzmienie (framason/ framazon)

– Proszę napisać, skąd się wziął w języku polskim wyraz „farmazon”. Nie wiem, czy jest polski czy obcy. Z jego formą pluralną spotykamy się w powiedzeniu „pleść farmazony”, czyli mówić głupstwa, bzdury. Będę Panu wdzięczna za rozwianie moich wątpliwości (e-mail od internautki).+

 Farmazon to ciekawe słowo pochodzenia obcego, które weszło do polszczyzny w II połowie XVIII stulecia i w ciągu wieków nabrało kilku znaczeń.

Zaskoczeniem dla nas może być to, że zgodnie z etymologią nazwę farmazon należy odnosić do człowieka, a nie do rzeczy, przedmiotu, stanu czy zjawiska oznaczającego coś pozbawionego sensu, niedorzecznego. Owo drugie znaczenie obecne jest jedynie w idiomie pleść farmazony (‘opowiadać głupstwa, brednie, bzdury, bajki’).

Ciekawe, że nie wszystkie słowniki języka polskiego odnotowują taki właśnie sens farmazona (‘kłamstwo, stwierdzenie nieprawdziwe lub pozbawione sensu’). Zdecydował się na to jedynie Wielki słownik języka polskiego IJP PAN on-line pod redakcją Piotra Żmigrodzkiego (https://wsjp.pl/haslo/podglad/64296/farmazon/5173606/klamstwo).

Przeważnie w słownikach natrafiamy wyłącznie na „osobowe” znaczenie rzeczownika farmazon: 1. ’członek stowarzyszenia wolnomularzy; mason’, 2. ‘niedowiarek, liberał, rewolucjonista, człowiek wolnomyślny’, 3. ‘ktoś, kto wykorzystuje czyjąś naiwność, szalbierz, oszust’.

Farmazonem nazywa się więc do dzisiaj kogoś, kto na przykład sprzedaje fałszywą biżuterię lub podrabiane antyki. Spotyka się takiego farmazona na targowiskach i bazarach, gdzie najłatwiej o trefne działanie i oszustwo.

W tamtych czasach ludzie ze światka złodziejaszków, oszustów, farmazonów i innych poszukiwaczy lekkiego chleba jedną tylko mieli szansę nietykalności i swobody. Tą szansą były wariackie papiery – pisał Marek Nowakowski („Powidoki’, 2010).

Należy jednak wiedzieć, że jeśli chodzi o pochodzenie wyrazu farmazon, to miał on genetycznie jeden sens: nazywał ‘wolnomularza, masona’ (fr. franc-maçon, od maçon ‘mularz’). Ludzie wierzyli, że farmazon, wstępując do masonerii, musiał podpisać własną krwią cyrograf i zaprzedać duszę diabłu (cytuję za WSJP PAN on-line)

Wolnomularz, czyli farmazon, należał do masonerii, był członkiem tajnego stowarzyszenia międzynarodowego, którego celem pozostawało moralne i duchowe doskonalenie człowieka oraz braterstwo ludzi różnych religii, poglądów i narodowości.

Ponieważ dla wielu osób wolnomularze odznaczali się zbyt dużą swobodą myślenia, bezbożnością, a z czasem – tak ich postrzegano – niemoralnością i rozwiązłością, z biegiem lat neutralne znaczenie słowa farmazon ewoluowało i nabrało wtórnego, mniej dostojnego sensu ‘niedowiarek, antyklerykał, libertyn (to człowiek odrzucający nakazy religijne lub normy obyczajowe przede wszystkim związane ze sferą erotyczną, uważane przez niego za ograniczające wolność)’.

W końcu farmazonem zaczęto określać ‘oszusta, szalbierza, błazna’. I właśnie od tego znaczenia wzięło się później znaczenie farmazona ‘brednia, bzdura, banialuka, głupstwo’, które w postaci pluralnej trafiło do popularnego zwrotu pleść farmazony, czyli ‘opowiadać głupstwa, brednie, bzdury’.

Wspomnę jeszcze o kwestii gramatycznej słowa farmazon.

Na dobrą sprawę nie powinien to być farmazon, ale framazon lub framason albo frankmason (wymienia się te formy w Słowniku języka polskiego Jana Karłowicza, Adama Kryńskiego i Władysława Niedźwiedzkiego, tzw.  warszawskim, Warszawa 1900, t. I, s. 722). Tak bowiem graficznie oddano w przeszłości w polszczyźnie brzmienie galicyzmu franc-maçon [wym. frã masõ lub frã mason]. Do końca nie wiadomo, dlaczego nasi przodkowie przeinaczyli to słowo, tzn. sylabę fra- zmienili w nim na sylabę far-.

MACIEJ  MALINOWSKI

odcinek 1230