Być na cenzurowanym

Dawniej  „cenzurowanym”  nazywano grę towarzyską polegającą na wymyślaniu i zbieraniu na poczekaniu informacji, opinii, uwag o jednym z jej uczestników, siedzącym oddzielnie i poddanym obserwacji innych

– Zastanawia mnie, skąd się wzięło powiedzenie „być na cenzurowanym”, czyli być pod obserwacją, kontrolą – pyta internauta (szczegółowe dane do mojej wiadomości).

Zwroty być na cenzurowanym albo znaleźć się na cenzurowanym, siedzieć jak na cenzurowanym, czuć się na cenzurowanym pojawiają się współcześnie w tekstach mówionych i pisanych dość często.

Mówi się tak obrazowo, kiedy ktoś stał się nagle obiektem zainteresowania, obserwacji, oceny, krytyki innych, np.

Po porażce z Polonią Warszawa piłkarze Wisły Kraków znaleźli się u kibiców na cenzurowanym;

Na lekcji wychowawczej dwaj uczniowie usłyszeli, że są na cenzurowanym, gdyż źle się zachowywali na wycieczce;

Doktoranci siedzieli jak na cenzurowanym, kiedy na konferencji naukowej omawiano plusy i minusowy ich referatów.

Interesująca jest etymologia naszego frazeologizmu…

Warto wiedzieć, że dawniej funkcjonowały w polszczyźnie rzeczowniki (to) cenzurowane lub (ten) cenzurowany nazywające pewną grę towarzyską polegającą na wymyślaniu i zbieraniu na poczekaniu informacji, opinii, uwag o jednym z jej uczestników, siedzącym oddzielnie i poddanym obserwacji innych.

W „Grach towarzyskich” z 1900 roku, zebranych i opracowanych przez Starego Macieja, czyli Antoniego Stefańskiego, upowszechnionych przez Wydawnictwo Dzieł Ludowych Karola Miarki w Mikołowie, czytamy (pisownia według ówczesnych reguł fleksyjnych i ortograficznych):

„10. Cenzurowany. Jedna osoba z towarzystwa siada na krześle – na cenzurowanem; druga obchodzi towarzystwo i zbiera o niej rozmaite nowinki; poczem przybliża się do niej i opowiada, co słyszała. Im z większym humorem i dowcipem opowie, tem więcej wesołości. Baczyć jednakże trzeba, aby osoby siedzącej na miejscu cenzurowanem nie obrazić, przycinków wystrzegać się należy. Cenzurowany wybiera najdowcipniejszą nowinkę i prosi tego, który ją wymyślił, aby zajął miejsce cenzurowanego, a sam idzie zbierać nowinki”.

Zamiast cenzurowane czy cenzurowany mówiono czasami synonimicznie ganione, ganiony (bawiono się, grano w ganione, w ganionego).

Jan Stanisław Bystroń potwierdza w „Dziejach obyczajów w dawnej Polsce. Wiek XVI-XVIII” (Warszawa 1932 t. I, 1934, t. II, s. 204), że chodziło o zabawę:

W grach tych należało coś odgadywać, rozwiązywać jakąś zagadkę, dać trafną lub dowcipną odpowiedź na zapytanie lub też coś zabawnego powiedzieć; taką zabawą jest np. ganiony lub cenzurowany, znany już w osiemnastym wieku.

Jak widać, początkowo rzecz dotyczyła spotkania towarzyskiego, rozrywki (bohater wiele się jednak o sobie dowiadywał, w każdej przecież opinii, nawet miłej, jest jakaś prawda o człowieku), powiedzenie siedzieć na cenzurowanym, bawić się, grać w cenzurowane odnosiło się do realnej sytuacji.

Jak łatwo odgadnąć, słowa cenzurowane, cenzurowany miały związek z czasownikiem cenzurować, ale użytym w znaczeniu ‘oceniać coś, krytykować, wytykać błędy’.

Cenzurować (dawniej także obocznie cenzorować) znaczy przecież również – jak wiadomo – ‘kontrolować oficjalnie druki, dokumenty, programy mass mediów itp. ze względów obyczajowych lub politycznych’ (od łac. censura ‘urząd cenzora, sąd krytyka’ i censor ‘urzędnik kontrolujący’).

Z czasem powiedzenie być na cenzurowanym, czuć się na cenzurowanym, znaleźć się na cenzurowanym, siedzieć jak na cenzurowanym nabrało cech przenośnych, stało się frazeologizmem.

Straciło przy okazji swoją neutralną wymowę znaną z zabawy towarzyskiej i rozumiane jest dzisiaj jako coś niemiłego, nagannego, przykrego. Znajdowanie się pod czyjąś obserwacją i kontrolą czy bycie przedmiotem powszechnego zainteresowania nie należy przecież do przyjemności…

Przy okazji dwa słowa o przymiotniku niecenzuralny.

Również on ma sens przenośny, nie znaczy ‘taki, który nie może być ocenzurowany, czyli dozwolony przez cenzurę’, lecz ‘budzący zastrzeżenie obyczajowe i moralne’. Jest to antonim wyrazu cenzuralny. Dowcipy, anegdoty czy jakieś słowa mogą być cenzuralne albo niecenzuralne.

MACIEJ MALINOWSKI