Republikanie (dawniej też republikanci)

Słowa republikanci (republikant, republikantka i przymiotnika republikancki) używano w II poł. XVIII i w XIX w. Kiedy jednak wskutek wypadków dziejowych w Stanach Zjednoczonych i we Francji wszedł do obiegu i dość szybko się upowszechnił termin republikanizm (‘pogląd uznający republikę za najlepszą formę rządu’), zaczęto się wkrótce posługiwać – utworzonym od niego – wyrazem republikanin (republikanizm > republikanin), a także republikanka, republikanie i przymiotnikiem republikański…

– W jednym z tekstów historycznych natknąłem się na słowo „republikanci”. Dzisiaj na zwolenników republikańskiej formy rządów mówi się inaczej – „republikanie”. Interesuje mnie, czy wyraz „republikanci” występuje w słownikach i nie jest przypadkiem rzadszym wariantem określenia „republikanie” (e-mail od internauty stanxxxkixx@wp.pl; bliższe dane do wiadomości mojej i redakcji).

Nie, hasła republikant nie znajdziemy we współcześnie wydanych słownikach ogólnych języka polskiego, występuje tam tylko słowo republikanin nazywające:

1. ‘zwolennika republikanizmu, osobę o poglądach republikańskich;
2. ‘kogoś należącego do partii republikańskiej, zwłaszcza członka Partii Republikańskiej w USA;
3. rzadziej ‘obywatela republiki’.

Słowo republikant było jednak w użyciu w XVIII i XIX stuleciu, co odnotowano w Słowniku języka polskiego (tzw. warszawskim) Jana Karłowicza, Adama Kryńskiego i Władysława Niedźwiedzkiego (Warszawa 1912, t. V, s. 518), a po wojnie jeszcze w Słowniku języka polskiego PWN pod redakcją Witolda Doroszewskiego (Warszawa 1965, t. VII, s. 935):

republikant, dawne, p. republikanin.

Utworzono je wprost od rzeczownika republika wywodzącego się z łacińskiego wyrażenia res publica (dosłownie ‘rzecz wspólna, należąca do ogółu, publiczna’) i pierwotnie zapisywanego też jako respublika (dopiero pod wpływem francuskiej formy république i niemieckiej Republik upowszechniła się forma z początkową cząstką re- – republika).

Republikant miał więc bezpośredni związek z wyrazem republika i był zbudowanym w ten sposób, że do podstawy słowotwórczej (republik-) dodany został przyrostek-ant (por. rzeczowniki komediant – od komedia, fabrykant – od fabryka, rebeliant – od rebelia itp.).

W rodzaju żeńskim do formy republikant doszła końcówka -ka (republikantka), a w l. mn. powstały formy republikanci (przyrostek –ant przeszedł w -anci) i republikantki (cząstka -antka przeszła w -antki).

Pamiętamy z historii (czasy demokracji szlacheckiej w II poł. XVIII w.), że właśnie republikantami (a nie: republikanami) nazywano antyrosyjsko nastawionych zwolenników magnackiego stronnictwa politycznego Potockich (na ich czele stał Karol „Panie Kochanku” Radziwiłł; nadano mu taki przydomek, gdyż tak się zwracał do rozmówców…), działającego w opozycji do dworu królewskiego i tzw. familii, czyli stronnictwa rodu magnackiego Czartoryskich.

Kiedy Katarzyna II wraz z „familią” podjęła decyzję o powołaniu na tron Stanisława Poniatowskiego, republikanci, którzy chcieli, by Rzeczpospolita o swoich losach stanowiła sama, mocno się temu sprzeciwili, próbowali przerwać sejm konwokacyjny (zwołany w Polsce przedrozbiorowej ze względu na bezkrólewie), a gdy to się nie udało, wyjechali za granicę szukać pomocy u państw ościennych.

Szczerość jest republikanta ozdobą – pisał w 1787 roku Stanisław Staszic w „Uwagach nad życiem Jana Zamoyskiego”.

Jak widać, XVIII-wieczna polszczyzna znała słowo republikant (republikantka, republikanci), od którego tworzono przymiotnik republikancki (wcześniej była to forma republikantski) i przysłówek republikancko.

Kiedy jednak wskutek wypadków dziejowych w Stanach Zjednoczonych i we Francji wszedł później do obiegu i dość szybko się upowszechnił termin republikanizm (‘pogląd uznający republikę za najlepszą formę rządu’), zaczęto się wkrótce posługiwać – utworzonym od niego – wyrazem republikanin (republikanizm > republikanin), a także republikanka, republikanie i przymiotnikiem republikański (np. stronnictwo republikańskie, instytucje republikańskie, rząd republikański, myśl republikańska itp.).

Z biegiem czasu wszystkie one wyparły dawniejsze formy republikant, republikantka, republikanci, republikancki.

Jeśli jednak na te drugie natrafimy okazjonalnie w tekście historycznym, nie traktujmy ich jako niepoprawne. Są archaizmami.

MACIEJ MALINOWSKI