Pewnie, ale: zapewne

Trzeba uważać na właściwą formę tego drugiego wyrazu…

– Usłyszałam ostatnio z ust pewnego starszego, zacnego profesora, będącego z pewnością na emeryturze, słowo „zapewnie”. Powiedział” „Nikt się zapewnie nie spodziewał tego, co się stało w połowie stycznia w Gdańsku”. I coś mi zgrzytnęło, gdyż z tego, co wiem, mówi się „zapewne”. Skąd się mogło wziąć to przejęzyczenie u starszego, bądź co bądź, wykształconego człowieka? (e-mail od internautki; dane personalne i adresowe do wiadomości mojej i redakcji).

Z XIX-wiecznej literatury…

Przysłówka zapewnie używał sam Adam Mickiewicz. Przed spotkaniem w Heidelbergu w 1829 roku z Antonim Edwardem Odyńcem pisał w liście do niego: Przed piętnastym zapewnie się zobaczymy w Heidelbergu.

W formie zapewnie nie widział też później błędu Wacław Berent. W Fachowcu. Powieści współczesnej (wydanej w 1953 roku) użył zwrotu:

Mój drogi, cóż wy mi pomóc możecie? – Zapewnie niewiele.

Jak widać, kiedyś często mówiono i pisano zapewnie…

Hasło zapewnie (choć z odesłaniem do zapewne) zamieszczał jeszcze Słownik języka polskiego PAN pod redakcją Witolda Doroszewskiego (Warszawa 1968, t. X, s. 683).

Znalazły się tam ponadto dwie inne formy: zapewna (s. 682) i zapewno (s. 683) z odpowiednimi cytatami z literatury pięknej, np. Poznańczycy regularniejsi i zapewna nie zdradzą arcywieszcza – Adam Mickiewicz, „Listy” II, 269, i Boją się zapewno o sławę swoją – Michał Grabowski, „Artykuły literackie, krytyczne, artystyczne”, Warszawa 1849.

Wszystkie (i zapewnie, i zapewne, i zapewna, i zapewno) miały znaczenie ‘z dużą dozą prawdopodobieństwa, prawdopodobnie, chyba, pewnie, pewno, być może’.

Współczesne słowniki (z Wielkim słownikiem poprawnej polszczyzny PWN pod redakcją Andrzeja Markowskiego, Warszawa 2004, s. 1439, na czele) podają – jako poprawne – wyłącznie hasło zapewne: partykuła o znaczeniu ‘prawdopodobnie, być może’: Zapewne przyjdą przed sobotą.

Nie ulega wątpliwości, że błędna forma zapewnie (o dziwo, ciągle obecna nie tylko w języku osób starszych, ale i młodszych…) powstała wskutek upodobnienia się tego słowa do przysłówka pewnie.

Skoro mówi się i pisze pewnie, mniej sprawni językowo użytkownicy polszczyzny opacznie sądzą, że formą właściwą jest zapewnie. Za wszystko należy tu „winić” zakończenie -nie w przysłówku pewnie, obecne zresztą obowiązkowo w tej klasie wyrazów (porównaj np. tanecznie, słonecznie, bezskutecznie, cudacznie, smacznie, ręcznie, alfabetycznie, hucznie, klasycznie).

Tymczasem mamy przysłówek pewnie (‘prawdopodobnie, chyba’) i partykułę zapewne  o tym samym właściwie znaczeniu ‘prawdopodobnie, być może’.

Tak samo są dwie postacie przysłówków: iście i zaiste (a nie: zaiście).

Warto wiedzieć, że genetycznie zapewne składa się z przyimka za (przedrostka) i z formy pewne będącej biernikiem rodzaju nijakiego dawnej (zaimkowej) odmiany przymiotników pewny, pewna, pewne.

Wcześniej istniały przymiotniki pewien, pewna, pewno odmieniające się według wzorca rzeczownikowego: rodzaj męski M. pewien, D. pewna, C. pewnu, B. pewna, N. pewnem, Ms. pewnie; rodzaj żeński M. pewna, D. pewny, C. pewnie, B. pewnę, N. pewną, Ms. pewnie; rodzaj nijaki: M. pewno, D. pewna, C. pewnu, B. pewno, N. pewnem, Ms. pewnie.

To dlatego do dzisiaj istnieją w polszczyźnie podwójne przysłówki: pewno i pewnie. Pierwszy jako dawny biernik rodzaju nijakiego przymiotnika (pewno, M. = B.), drugi – jako miejscownik tegoż przymiotnika (pewnie).

Takich przysłówków powstałych z form przymiotnikowych dawnej odmiany rzeczownikowej współczesna polszczyzna zna więcej, np. mile i miło, pilnie i pilno, srogo i srodze, daleko i dalece itp.

Słowo zapewne powstało inaczej (jest zrostem za + pewne). Profesor powinien był powiedzieć: Nikt się zapewne nie spodziewał tego, co się stało w połowie stycznia w Gdańsku.

MACIEJ  MALINOWSKI