(Ta) chryzantema, (tych) chryzantem

Chryzantema… Nazwa owej ozdobnej rośliny z rodziny astrowatych o kolorowych kwiatach, często mających kształt postrzępionej kuli, kwitnących jesienią, wywodzi się z późnogreckiego słowa chrysánthemon oznaczającego ‘złotożółty kwiat’ (od chrysós ‘złoto’; anthémion ‘kwiat’). Stąd inne określenie tego kwiatu (tzw. dzikiej chryzantemy), czyli złocień lub jastruń. Po łacinie brzmi chrysanthemum, po francusku chrysanthème, po niemieckiu Chrysantheme.

Mamy w polszczyźnie słowo l. mn. chryzantemy, ale jak brzmi forma l. poj.: (ta) chryzantema czy (ten) chryzantem?

Dziś należy mówić i pisać (ta) chryzantema (nie: chrezantyna czy chrezantena!), jednak dawniej był też w użyciu wyraz rodzaju męskiego (ten) chryzantem. Podawał go np. Słownik języka polskiego (tzw. warszawski, t. I, z 1900 r.) Jana Karłowicza, Adama Kryńskiego i Władysława Niedźwiedzkiego. Za podstawę polskiej formy autorzy wzięli wtedy z pewnością łacińskie brzmienie chrysanthemum (odpadł jedynie człon -um, a –th- przeszło w -t-). Dopiero później postanowiono, że skoro w języku niemieckim jest forma pluralna die Chrysantheme, to i po polsku niech będzie (ta) chryzantema.

Dlatego owo słowo musimy odmieniać następująco: l. poj.: M. (ta) chryzantema, D. (tej) chryzantemy, C. (tej) chryzantemie, D. (tę) chryzantemę, N. (tą) chryzantemą, Ms. (o tej) chryzantemie, W. chryzantemo!; l. mn.: M. (te) chryzantemy, D. (tych) chryzantem, C. (tym) chryzantemom, B. (te) chryzantemy, N. (tymi) chryzantemami, Ms. (o tych) chryzantemach, W. chryzantemy!

Ciekawe, że w wypadku innego kwiatu, o nazwie aster, nie wzięto jednak pod uwagę tego, że po niemiecku jest to die Aster (rodzaj żeński). Nie możemy więc mówić i pisać (ta) astra, tylko zawsze (ten) aster. Aster to słowo greckie, znaczy ‘gwiazda’; ową ozdobną roślinę o fioletowych, niebieskich lub białych kwiatach zebranych w koszyczku, kwitnącą podobnie jak chryzantema jesienią nazwano tak właśnie z powodu „gwiaździstych” kwiatów.

I jeszcze dwie ciekawostki. Chryzantemę uznaje się za kwiatowy symbol Japonii, symbol rodziny cesarskiej (znajduje się ona na cesarskiej fladze i w każdym japońskim paszporcie). W Polsce rośnie jedynie chryzantema Zawadzkiego (złocień Zawadzkiego). Kiedyś wszystkie chryzantemy nazywano złocieniami, obecnie zaś zalicza się do nich jedynie gatunki jednoroczne.

Pan Literka