Co ma luty do czasownika litować się…

Wspominałem Wam już kiedyś o tym, że nazwa miesiąca luty wzięła się z tego, iż panują u nas wtedy jeszcze czasami tęgie mrozy, leży śnieg, a zima nie chce odpuścić (na pewno znacie przysłowie Idzie luty, podkuj buty).

Jak widzicie, z pochodzenia jest to przymiotnik (jaki?) luty (w domyśle: miesiąc) o znaczeniu ‘zimny, mroźny, przykry’. Nasi przodkowie chętnie posługiwali się owym słowem, np. mówili (o ‘pogodzie’), że jest to luty czas, luta pora.

Po przymiotnik luty sięgali też chętnie pisarze, np. Władysław Reymont pisał w „Chłopach”:

Jagna jakaś mroczna była, zniecierpliwiona jego [Boryny] amorami, zła, wszystko ją drażniło, że jako ten  l u t y  wicher nosiła się po izbie. Luty wicher należy odczytać jako ‘zimny, mroźny wicher’.

Ale słowo luty miało i drugą definicję: ‘nieznający litości; srogi, okrutny; dziki’. Mógł więc być luty człowiek i luty nieprzyjaciel, czyli ‘zły, okrutny człowiek’, ‘wróg’, mogli być luci ludzie i luci sąsiedzi (‘źli, okrutni ludzie, sąsiedzi’). Mówiono również, że ktoś luto postępuje (tzn. ‘okrutnie’) lub odznacza się lutością (‘okrucieństwem’).

Zdziwicie się, kiedy powiem, że formy luty, luto, lutość mają związek wyrazami litość i litować się nad kimś, nad czymś. Posłuchajcie…

Ludzie, których los lub człowiek potraktował luto, często biadali, żalili się. Mówili: luto mi, luto (‘źle mi’). Lutali zatem ciężko chorzy, lutali biedni i pokrzywdzeni, lutali głodni i opuszczeni.

Takich nieszczęśników rzecz jasna żałowano. Nieraz ktoś rzekł w czasie spotkania: luto mi jej; luto mi go (czyli ‘żal mi jej, żal mi jego’) oraz lutuję ci, siostro, lutuję wam, kumie, lutuję wam, gospodarzu (tzn. ‘współczuję ci, siostro, kumie, gospodarzu’). Lutowało się kogoś, czegoś albo lutowało się komuś, czemuś, dopiero w XVIII w. utrwaliła się składnia lutować się nad kimś, nad czymś.

Jak zauważyliście, lutość z ‘okrucieństwa’ stała się ‘współczuciem’, ale wkrótce przekształciła się w litość, podobnie jak czasownik zwrotny lutować się nad kimś, nad czymś przeszedł w litować się nad kimś, nad czymś.

Dlaczego? Trudno na to pytanie jednoznacznie odpowiedzieć. Może dlatego, że w innych językach wyrazy o tym właśnie znaczeniu zaczynały się od li- (czes. litost, litovati koho?, čeho?)…

Pamiętajcie: słowa luty oraz litość, litować się są ze sobą mocno spokrewnione.

Pan Literka