Rwę, ssę, zwę, ale: kąpię, rąbię, kłamię

Trzeba zapamiętać różną odmianę tych czasowników

Pisałem już o trudnościach związanych z fleksją czasownika łgać (że poprawnie jest oni łżą, a nie: oni łgają, choć kiedyś można było powiedzieć oni łgą).

Dziś chciałbym zwrócić Państwa uwagę na uchybienia związane z doborem niewłaściwych końcówek form osobowych w czasie teraźniejszym innych czasowników.

Na przykład sporo kłopotu sprawiają Polakom czasowniki rwać, ssać, zwać.

Nie wszyscy wiedzą, że w tematach form osobowych czasu teraźniejszego tworzonych od tych czasowników raz dochodzi do wymiany spółgłoski twardej na miękką (w : w’, s : s’), a raz nie, a więc że mówi się i pisze:

• (ja) rwę, ssę, zwę, (oni, one) rwą, ssą, zwą, ale:
• (ty) rwiesz, ssiesz, zwiesz, (on, ona, ono) rwie, ssie, zwie, (my) rwiemy, ssiemy, zwiemy, (wy) rwiecie, ssiecie, zwiecie.

Skutkiem tego jest nieuzasadnione przenoszenie „miękkości” do form 1. os. l. poj. i 3. os. l. mn. i mówienie (ja) rwię, ssię (albo śsię), zwię; (oni) rwią, ssią (albo śsią), zwią.

Daje tu z pewnością o sobie znać oddziaływanie form miękkich (rwie, rwie, rwiemy, rwiecie).

Proszę zauważyć, że takie samo zjawisko fonetyczne zachodzi w wielu innych czasownikach koniugacji I (-ę, -esz), np.

• płynę – płyną, ale: płyniesz, płynie, płyniemy, płyniecie (wymiana n : ń);
• wiodę – wiodą, ale: wiedziesz, wiedzie, wiedziemy, wiedziecie (wymiana d : dź);
• biorę – biorą, ale: bierzesz, bierze, bierzemy, bierzecie (wymiana r : rz).

Nikomu jednak nie przychodzi do głowy, żeby powiedzieć: (ja) płynię, (oni) płynią, tymczasem (ja) rwię, (oni) rwią,  (ja) ssię (albo śsię), (oni) ssią (albo śsią), (ja) zwię, (oni) zwią słyszy się niezwykle często.

Inaczej rzecz się ma z czasownikami kąpać, rąbać, kłamać.

One również należą do I koniugacji (-e, -esz), ale tym się różnią od rwać, ssać, zwać, że ich temat kończy się tzw. wargową spółgłoską miękką (b’, p’, m’).

Właśnie to sprawia, że w formach osobowych nie dochodzi do żadnej wymiany spółgłosek i w całej odmianie występuje „miękkość”:

kąpię, kąpiesz, kąpie, kąpiemy, kąpiecie, kąpią; rąbię, rąbiesz, rąbie, rąbiemy, rąbiecie, rąbią; kłamię, kłamiesz, kłamie, kłamiemy, kłamiecie, kłamią. 

Kto zatem mówi (ja) kąpę, rąbę, kłamę, popełnia błąd, spory błąd. W polszczyźnie nie ma bowiem czasowników z tematami zakończonymi w 1. os. l. poj. czasu teraźniejszego spółgłoskami twardymi p, b.

Niełatwa (dla niektórych) jest też odmiana czasownika zawrzeć.

Jak powiedzieć czy napisać:

• Kasia z Tomaszem zawrą związek małżeński czy zawrzą?;
• Pracownicy zawrą z firmą stałą umowę o pracę czy zawrzą?

Okazuje się, że niełatwa jest tylko do momentu, kiedy uzmysłowimy sobie, iż czasownik ten także należy do koniugacji I (-ę, esz) i w jego temacie dochodzi do wymiany spółgłosek r : rz.

Wówczas przekonamy się, że jedynie poprawnymi formami mogą być:

• (oni) zawrą związek małżeński,
• (oni) zawrą umowę o pracę.

Powiemy także:

(ja) zawrę związek małżeński, (ja) zawrę umowę o pracę.

Jednym słowem – trzeba zapamiętać, że w 3. os. l. mn., a także 1. os. l. poj. czasownik zawrzeć ma w temacie spółgłoskę twardą r (zawrą, zawrę), w pozostałych zaś spółgłoskę historycznie miękką rz (zawrzesz, zawrze, zawrzemy, zawrzecie).

MACIEJ MALINOWSKI