Murarz

Jeszcze do końca XVIII w. na osobę stawiającą ściany mówiło się inaczej –„mularz”

– Chciałabym prosić o odpowiedź, czy dawniej na „murarza” mówiło się „mularz”. Jeśli tak, to proszę o wyjaśnienie, skąd to się brało i dlaczego dzisiaj jednak „murarz” domy buduje, a nie „mularz” (e-mail nadesłany przez xxxni***@gmail.com; pełne dane do wiadomości mojej i redakcji).

Tak, potwierdzam przypuszczenia internautki. Kiedyś (jeszcze do końca XVIII w.) nie był to murarz, tylko mularz. Przekonujemy się o ty, zaglądając do dawnych słowników, np. tego z połowy XIX w., czyli Słownika języka polskiego wydany staraniem Maurycego Orgelbranda (Wilno 1861, t. I, s. 687 i 688), oraz tego z początku XX w. – Słownika języka polskiego (tzw. warszawski) Jana Karłowicza, Adama Kryńskiego i Władysława Niedźwiedzkiego (Warszawa 1902, t. II, s. 1066). Obydwa zamieszczały hasło mularz ‘ten, co muruje, buduje, używając za materjał cegły, kamień, gliny, wapna, cementu’, a wariant murarz opatrywały kwalifikatorami: zobacz mularz i rzadko używany.

Ostatecznie uzus zweryfikował stanowisko ówczesnych leksykografów. Okazało się bowiem z biegiem lat, że użytkownicy polszczyzny wolą formę murarz, co w konsekwencji znalazło odbicie w słownikach wydanych po 1945 r.

O mularzu wspomina się jeszcze w osobnym haśle w Słowniku języka polskiego PWN pod redakcją Witolda Doroszewskiego (Warszawa 1962, t. IV, s. 898): przestarzałe p. murarz, a przy haślemurarz dopowiada się: „ta forma wyparła dawniejszą mularz, to samo dotyczy form pochodnych”.

Rzeczywiście, jeśli chodzi o derywaty, to nasi przodkowie żyjący 150-100 lat temu mówili także mularstwo na ‘rzemiosło, zajęcie mularza’, mularski na ‘roboty wykonywane przez mularza’,mularka na ‘rzemiosło mularskie’, mularczyk na ‘pomocnika mularza’, mularzowa na‘żonę mularza’ czy mularzówna na 'córkę mularza”. Wszystkie te wyrazy znalazły swego czasu drogę do słowników.

Być może czytając owo wyjaśnienie, zastanawiają się Państwo, jak to możliwe, że mogły niegdyś wchodzić w grę wyrazy z nagłosowym mul– nazywające czynności związane z wznoszeniem ścian domu i ludzi przy tym pracujących. Okazuje się, że można to wytłumaczyć…

Przede wszystkim należy zaznaczyć, że omawiane słowo nie jest rodzime, zapożyczyliśmy je z języka niemieckiego. Wywodzi się z formy Maurer (od: mauern ‘stawiać ściany’), które na gruncie polskim przyjęło początkowo zmodyfikowaną postać mularz.

Dlaczego mularz, a nie: murarz? – spytają Państwo. – Przecież w oryginale występuje dwa razy r i nawet jeśli końcowe -er dało rodzimy przyrostek -arz, to pierwsze r powinno było pozostać, a nowy twór przybrać formę murarz?

Pierwotnie tak się właśnie stało, w obiegu występowało najpierw słowo murarz. Ale już w XVI w. zaszło w nim pewne zjawisko fonetyczne, a mianowicie tzw. dysymilacja (rozpodobnienie) głosek r i rz znajdujących się blisko siebie w sylabie końcowej. W wyniku tego głoska r przeszła w l i tym samym otrzymaliśmy brzmienie mularz. Jeszcze bardziej było to widoczne w formachmurarski i murarstwo (sąsiedztwo dwóch głosek r) wypartych przez mularski, mularstwo.

Taka innowacja fonetyczna nikogo dawniej nie zaskakiwała, obejmowała bowiem wiele innych germanizmów. Na przykład dzisiaj mówimy i piszemy folwark (niem. vorwerk), alkierz (niem.ärker) i Małgorzata (niem. Margarethe), a genetycznie powinny to być wyrazy forwark, arkierz, Margorzata. Doszło w nich jednak do rozpodobnienia głosek r, wskutek czego pierwsza zmieniła się w l (lub w ł), by łatwiej się owe słowa wymawiało.

Dlaczego więc funkcjonuje dzisiaj jednak słowo murarz, a nie: mularz?

Stało się tak dlatego, że nie we wszystkich wyrazach z rdzennym mur- istniały dwie głoski r (lub r i rz), a więc żadna dysymilacja nie wchodziła w grę (dotyczyło to zwłaszcza czasownikamurować). Funkcjonowanie w obiegu (obok siebie) wyrazów należących do jednej rodziny raz zawierających cząstkę mul– (mularz, mularstwo, mularka, mularski), a innym razem mur– (murować,murowany) nie mogło się długo utrzymać i z tego względu tym pierwszym „przywrócono” z czasem brzmienie murarz, murarstwo, murarski.