Prezydent; Rzeczpospolita (akcent)

Wszystkie słowniki ortoepiczne podają oboczną wymowę tych wyrazów, czyli na sylabie trzeciej od końca i na sylabie drugiej…

– Z zaciekawieniem przeczytałem Pańskie teksty o akcentowaniu wyrazów „mechanik”, „technik” i „Kostaryka”. Wychodzi na to, że wielu Polaków przesadza, kładąc w nich przycisk na trzeciej sylabie od końca, gdy nie ma ku temu uzasadnienia. Zastanawia mnie jednak, jak to jest ze słowami „prezydent” i „Rzeczpospolita”. Czy w tym przypadku powinno się dawać akcent na „pre” i drugie „po”, czyli wymawiać obydwa słowa na trzeciej sylabie od końca, czy jednak akcentować w nich sylaby „zy” i „li”? Spotykam się z jedną wymową i z drugą (e-mail od internauty).

Wszystkie współczesne słowniki ortoepiczne (z Wielkim słownikiem poprawnej polszczyzny PWN pod redakcją Andrzeja Markowskiego, Warszawa 2004, s. 864 i s. 1014,  i Słownikiem wymowy polskiej PWN pod redakcją Mieczysława Karasia i Marii Madejowej, Warszawa – Kraków 1977, s. 337 i s. 394, na czele) podają oboczną wymowę wyrazów prezydent i Rzeczpospolita, czyli proparoksytoniczną (na sylabie trzeciej od końca) i paroksytoniczną, tzn. na zgłosce drugiej od końca.

Można więc mówić [prezydent], [rzeczpospolita] lub [prezydent], [rzeczpospolita] (ale broń Boże nie [prezdent]…).

Kiedy jednak poszpera się w dawnych opracowaniach dotyczących zagadnień polszczyzny, tu i ówdzie natrafi się na dodatkowe informacje na temat akcentuacji omawianych wyrazów.

Na przykład  Słownik ortoepiczny. Jak mówić i pisać po polsku Stanisława Szobera (z roku 1937, s. 364 i s. 449), opowiadając się za akcentem proparoksytonicznym [pre’zydent], natychmiast jednak dodawał: lepiej: [prezy’dent].

Z kolei akceptując oboczność Rzeczpospo’lita // Rzeczpospoli’ta, zaznaczał, że w II przypadku poprawniej jest Rzeczypospoli’tej, rzadziej zaś Rzeczypospo’litej.

Oznacza to tyle, że Stanisław Szober, aprobując podwójną akcentuację słowa Rzeczpospolita w mianowniku, w  formie dopełniaczowej, a tym samym w formach celownika, narzędnika i miejscownika (mających o jedną sylabę więcej ze względu na odmianę członu rzecz), nakazywał stawiać przycisk wyłącznie na sylabie drugiej od końca [D., C., Ms. rzeczypospolitej], [N. rzecząpospolitą].

Rozbierzmy na czynniki pierwsze obydwa wyrazy (rzuci to więcej światła na kwestię ich akcentowania).

Wyraz prezydent pochodzi z łaciny. Jego podstawą słowotwórczą stał się imiesłów przymiotnikowy czynny praesidens, a właściwie jego forma dopełniaczowa praesidentis (odpadło końcowe -is).

Słowo praesídens znaczy dosłownie ‘z przodu zasiadający’ (od prae– ‘z przodu’  i sidens ‘siedzący, siadający’, a to od praesidēre ‘zasiadać z przodu’) i jako zrost jest akcentowane na [si], tak jak wiele innych latynizmów z przedrostkiem prae (np. praecéptor ‘nauczyciel’, praelégens, –ntis ‘prelegent’, praeténdens, –ntis ‘pretendent’).

Z tego względu również my powinniśmy akcentować zgłoskę drugą od końca, czyli wymawiać [prezydent], tak jak czynimy to z wyrazami [preceptor] czy [pretendent].

Skąd się zatem wziął w polszczyźnie przycisk proparoksytoniczny słowa prezydent, czyli [prezydent]?

Prawdopodobnie naśladujemy obywateli anglojęzycznych, którzy słowo president wymawiają z przyciskiem na sylabie pierwszej – [prezident].

Ciekawe, że Niemcy akcentują z kolei ów internacjonalizm oksytonicznie [präsident], podobnie jak Francuzi [presid^ãn].

A co z wyrazem Rzeczpospolita?

W nim również należałoby się opowiedzieć za akcentowaniem sylaby przedostatniej od końca, czyli [rzeczpospolita]. Chodzi przecież o połączenie dwóch wyrazów: rzeczownika rzecz (tutaj znaczy on ‘sprawa, dobro’) i przymiotnika pospolita (tutaj w dawnym znaczeniu ‘wspólny, należący do ogółu’) mającego przycisk na sylabie przedostatniej [pospolita].

A zatem w zroście Rzeczpospolita ów przycisk w słowie pospolita powinno się utrzymać…

Dlaczego mimo wszystko duża część Polaków mówi [rzeczpospolita]?

Ponieważ mimowolnie odwołują się do latynizmu res publica, w którym człon publica akcentowany jest na -pub, tzn. sylabę trzecią od końca [res publika].

MACIEJ MALINOWSKI